Kitabın nəşrinə göstərdiyi köməyə görə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı
Yüklə 7,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Neoliberalizm.
onlara böyük həcmdə tranzaksiyaları maliyyələşdirmək imkanı verəcək. Rezidentlərinin pul vəsaitlərinin məbləğini artınnaq məqsədi ilə ixracı artınnası yaxud xarici qiymətli kağızları satması nəticəsində ölkəyə fondların xalis axını baş verəcək. Beləliklə, real gəlirlərin sürətlə çoxalması və pul kütləsinin yavaş artımı baş verən ölkənin tədiyyə balansında kapitalların hərəkəti yaxud cari əməliyyatlar maddələri üzrə qalıq yaradan meylilərin təsiri nətieəsində həmin ölkənin valyutasının dəyəri yüksələcək. BVF inkişaf etməkdə olan və keçid iqtisadiyyatlı ölkələr üçün məhz bu siyasəti model layihəsi qismində qəbul etmişdir. Bu nəzəriyyə və ona əsaslanan siyasət 2008-2010-cu illərin qlobal böhranı zamanı iflasa uğradı. 2.3. Yeni məktəb: beynəlxalq siyasi iqtisad yaxud beynəlxalq iqtisadiyyat 1970-1980-ci illərdə elmdə yeni istiqamət - beynəlxalq siyasi iqtisad yaxud beynəlxalq iqtisadiyyat formalaşmağa başladı. Onun meydana çıxması müəyyən dərəcədə libertarianizmin dominantlığına şərait yaradan səbəblər, yəni ABŞ və Qərbi Avropanın iqtisadi problemlərinin atması ilə bağlı idi. İnkişaf etmiş ölkələrin özündə iri firmaların investisiya fəallığı kəskin dərəcədə zəiflədi, kapitalizm bir sistem kimi yeni, o cümlədən texnoloji inqilabın təzəcə başlanan mərhələsi tərəfindən qarşıya qoyulan məsələləri: işsizliyin artımını, 1971-ci ildə Bretton-Vuds sisteminin dağılmasını və s. aradan qaldırmaq iqtidarında olmadı. Yeni beynəlxalq siyasi iqtisad prinsipcə təzə olan iki məsələdən qaynaqlanırdı: birincisi, dövlət aparatının işində dövlətin vəhdət təşkil edən ənənəvi siyasi fəaliyyəti ilə iqtisadi sahədə iştirakı arasında aşkar olunan «aralanmanın» aradan qaldırılmasının zəruriliyi; ikincisi, beynəlxalq münasibətlər sahəsində dövlətin siyasi fəaliyyətinin «iqtisadiləşdirilməsinin» əsaslandırılması. Beləliklə, söhbət funksiyaların daxili siyasətdə deyil, beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sahəsində genişləndirilməsindən gedirdi. Yarandığı ilk gündən yeni məktəb özündən əvvəlki bəzi ənənələrə istinad edirdi. Belə ki, Amerika tədqiqatçıları C.Fridman, D.Layk və R.Qilpin beynəlxalq siyasi iqtisadın üç cərəyanına: realizmə, liberalizmə və marksizmə {neomarksizmə) istinad edirlər.
amilə iqtisadi amil üzərində açıq-aşkar üstünlük verilməklə, merkan- 46
tilizm və millətçilik məktəblərini özündə birləşdirən ümumi istiqamətidir. İqtisadi realizm öz iqtisadi üstünlüyünü möhkəmləndirmək yaxud «hegemon mövqelərini» qoruyub saxlamaq üçün hökmran mövqe tutan dövlət tərəfindən münaqişəli hallarda hərbi-siyasi qüvvədən istifadə olunmasının zəruriliyini qeyd edir. Müasir beynəlxalq siyasi münasibətlərin nüfuzlu məktəbi olan neorealizm bu əsasda fonualaşmışdır. İqtisadi cərəyan növü kimi, «realizm» libertarianizmlə paralel inkişaf edir və Fridman libertarianizminin ümumi məcrasında bir növ «ehtiyat» yaxud «paralel» rol oynayır. Neorealizm. Beynəlxalq münasibətlər haqqında elmdə neorealizmin meydana çıxması, professor P.A.Tsıqankovun qeyd etdiyi kimi, Kennet Uoltsun «Beynəlxalq siyasət nəzəriyyəsi» kitabının (1979) nəşri ilə əlaqələndirilir. Neorealizm məktəbinin nümayəndələri qarşılanna yeni beynəlxalq şərait nəzərə alınmaqla, klassik nəzəriyyənin üstünlüklərini qoruyub saxlamaq vəzifəsini qoyurdular. Bu halda da siyasi realizmin «qüvvə», «milli maraqlar», «rasional davranış» və sair anlayışları beynəlxalq münasibətlərin təhlilinin əsas vasitəsi kimi qalır. Eyni zamanda neorealizm siyasi sahənin beynəlxalq münasibətlərin başqa sahələrindən (məsələn, iqtisadi) ayrılmasının zəruriliyinə əsaslanır, bu isə, qanunauyğunluqlar axtarılarkən diqqəti ona xas olan cəhətlərin öyrənilməsi üzərində cəmləşdirməyə imkan verir. Qeyd edək ki, beynəlxalq münasibətlərin «iqtisadiləşməsi» prosesinin qaçılmaz olduğu şəraitdə iqtisadiyyatın siyasətdən bu cür «təcrid edilməsi» tədqiqatın obyektini və subyektini açıq-aşkar kəsadlaşdırır. Uoltsa görə, beynəlxalq sistemin aparıcı prinsipi beynəlxalq münasibətlərdə min illər boyu dəyişməyən anarxiyadır. Uoltsun fikrincə, buna görə də gələcəkdə anarxiyanın öz keyfiyyətini itirəcəyini ehtimal etməyə əsas yoxdur və beynəlxalq sistemin dəyişdirilməsinə yönələn, liberal-idealist təsəvvürlərə istinad edən bütün layihələr uğursuzluğa düçardır. Digər tərəfdən, beynəlxalq sistemin struktur xüsusiyyətləri əslində kiçik və orta dövlətlərin fəaliyyəti ilə, demək olar ki, əlaqədar olmayaraq, fövqəldövlətlər arasında qarşılıqlı əlaqələrin nəticəsidir. Deməli, beynəlxalq münasibətlərin «təbii halı» yalnız sonunculara xasdır. Başqa ölkələr fövqəldövlətlər tərəfindən yaradılan beynəlxalq siyasətin nüfuz dairəsindədir. Neorealistlərin bu ideyası beynəlxalq münasibətlərdə dövlətin dominant rolunun əbədiliyi prinsipinə əsaslanır. Məsələn, Uolts iddia edir ki, ayrı-ayrı ölkələrin rolu eyniləşdikcə, ölkələrin qarşılıqlı asılılığı barədə yaranan fikir yalnız dəyişən beynəlxalq şəraitin
emosional tərzdə qavramimasının nəticəsidir; o, yalnız mikro-səviyyədə mövcuddur və bu, dünya iqtisadiyyatında TMK-nın mövqelərinin güclənməsində təzahür olunur. Amma qarşılıqlı asılılıq dövlətin roluna əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərmir. Bundan savayı, hakimiyyətin fövqəldövlətlərin dar çərçivəsində cəmləşməsi qarşılıqlı asılılığın, çox ehtimal ki, zəifləməsinə dəlalət edir. Bu müddəa müasir dövrlə müqayisədə XVII-XIX əsrlərdə daha güclü asılılığı olan Avropa dövlətlərinin timsalında daha aydın görünür. Bir sıra zəif cəhətlərinə («təbii vəziyyətin» əbədiliyi və dayanıqlığı, beynəlxalq sistemin sabitləşdirilməsi üsulu kimi güclər arasında tarazlıq, kiçik və orta ölkələrin roluna əhəmiyyət verilməməsi və s.) baxmayaraq, neorealizmin güclü dövlət ideyasına əsaslanan ilkin şərtləri bir çox iri dövlətlərdə kifayət qədər populyardır və beynəlxalq münasibətlərdə neoliberalizm məktəbi ilə real rəqabət apara bilir. Neoliberalizm. Neorealizm ideyalarının cazibəli olmasına baxmayaraq, onun müddəaları, fövqəldövlətlərin hakim dairələrinə kifayət qədər arxaik görünür. İki siyasi-iqtisadi sistem arasında qlobal sistemlərarası («so3mq») müharibə keçmişdə qalmışdır. Ümumi siyasi meyillərin beynəlxalq terrorizmlə mübarizənin keçmiş kommunizm sistemi ilə rəqabəti əvəz edərək, çox güman ki, əsas hədəfə çevriləcəyinə baxmayaraq, müasir şərait beynəlxalq siyasi və iqtisadi münasibətlərin təhlilinə tamamilə başqa yanaşmalar tələb edir. Dünya sosializm sistemi dağıldıqdan sonra beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyəsinin belə istiqamətlərindən biri neoliberalizmdir. Müasir neoliberalizm keçmiş dövrlərin klassik siyasi və iqtisadi məktəbinin cərəyanlarından biri olan klassik liberalizmdən keyfiyyətcə fərqlənir; o, Samuelson tərəfindən düzgün olaraq
qüvvələrinin radikal ideologiyası kimi xarakterizə olunmuşdur. Bu cərəyanın əsas ehkamlarını sadalayaq. Birincisi, dövlət beynəlxalq siyasi və iqtisadi səhnədə yeganə və əsas agent deyil və bundan əlavə, heç də bütün dövlətlər, ümumiyyətlə, bu agent qismində çıxış etməyə qadir ola bilməz. Burada qüdrətli TMK-lar, TMB-lər, müxtəlif qeyri-hökumət birlikləri, peşə assosiasiyaları, cinayətkar və terrorçu qruplar fəaliyyət göstərir. Beynəlxalq münasibətlərin istənilən iştirakçısı burada əhəmiyyətli dəyişikliklər apara, dövləti gözlənilməz addımlar atmağa məcbur edə bilər.
İkincisi, beynəlxalq münasibətlər sistemi idarəetmə alətlərinin itirilməsi 48 Yüklə 7,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|