Kitabın nəşrinə göstərdiyi köməyə görə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı
Yüklə 7,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 15.5. TMK beynəlxalq istehsalın maddi bazasıdır: qlobal təzahürlər Beynəlxalq istehsal.
həyata keçirmək yolu ilə, onlarla kooperasiya olunmaq üçün başqa müəssisələrlə müqayisədə daha geniş imkanlara malikdir. Kooperasiya haqqında bu cür müqavilələr, adətən müxtəlif ölkələrin firmalarını əhatə etdiyinə görə, transmilli proseslər üçün səciyyəvi olan yeni iqtisadi şərait yaradır. Kooperasiya müqavilələri qeyri-məhsuldar təkrarçılığı aradan qaldırır və əksər hallarda yüksək
səmərəliliklə xarakterizə olunur, əmək
məhsuldarlığının yüksəldilməsinin, malların və xidmətlərin qiymətlərinin ucuzlaşmasının amili kimi çıxış edir. Bu cür inkişafın əsas səbəblərindən biri, kapitalın transmil- liləşməsi, iri və orta transmilli bankların fonnalaşmasıdır. Sənaye korporasiyalarının beynəlxalq ekspansiyası maliyyələşmənin əlavə mənbələrinin tapılması problemini qabartdı və transmilli banklar TMK-nm beynəlxalq kapitallar bazarına qoşulması məsələsində mərkəz mövqelərini tutdu. Bu, beynəlxalq istehsalın fonualaşmasmm möhkəm sənaye-maliyyə bazası oldu. 15.5. TMK beynəlxalq istehsalın maddi bazasıdır: qlobal təzahürlər Beynəlxalq istehsal. Beynəlxalq istehsalın artımı qloballaşma prosesinin mühüm tərkib hissəsidir. «Beynəlxalq istehsal» tennini başqa ölkələrdə yerləşən şirkətlərin istehsal və nəzarət etdiyi mallara və xidmətlərə şamil olunur. Həmin ölkələrdə (qəbul edən ölkələr) istehsala nəzarət, məhsulun hazırlanması ilə birbaşa məşğul olan müəssisələrin əsas vasitələrinin minimum hissəsi üzərində sahiblik hüququnun olmasını təsdiqlən adi səhmlərin minimum zərfinin satın alınması yaxud bu nəzarətin yerinə yetirilməsini təsbit edən müqavilələr (səhmləri satın almadan) əsasında həyata keçirilə bilər. Kapital qoyuluşları yolu ilə yaxud bağlanmış müqavilə əsasında istehsala nəzarət, habelə xaricdə yerləşən müəssisənin (xarici filialın) idarə olunmasında iştirak, beynəlxalq istehsalı xarakterizə edir. Beynəlxalq istehsal prosesində iştirak edən finnalar (əsasən transmilli korporasiyalar) öz istehsal amillərini, müxtəlif ölkələrdə yerləşən bölmələr arasında müəyyən dərəcədə sərbəstliklə hərəkətə imkan yaradan istehsal infrastrukturunu mərkəzi ofisin ümumi idarəçiliyinə verir. Bu cür istehsal sistemlərinə fəaliyyətin müxtəlif sahələri - ETTKİ-dən başlayaraq, ərazi baxımından qəbul edən ölkənin müxtəlif bölgələrində yerləşmiş, amma son mal və xidmətlərin buraxılması üçün vəhdət halında birləşmiş istehsal, habelə ona 429 xidmət göstərən mühasibat uçotu, reklam, marketinq, heyətin öyrədilməsi kimi sektorlar daxildir. Bu, inkişaf etmiş ölkələr üçün xüsusilə səciyyəvidir: burada istehsal sistemləri çox vaxt xarici firmaların qovuşması yaxud bir ölkənin firmasının başqa ölkələrdə yerləşən fınnalan satın alması yolu ilə yaradılır. Bir-birindən uzaq məsafədə yerləşən istehsal strukturları ümumi idarəçilik altında birləşdiyi andan etibarən, onların öz ölkəsində və xaricdə (bəzən isə üçüncü ölkələrdə) sərəncamında olan daşınar və daşınmaz istehsal amilləri məhsul buraxılışında daha səmərəli istifadə edilmək üçün TMK-nm iqtisadi vəzifələrinə və strategiyasına uyğun olaraq qruplaşdırılır. İstehsala malik olan yaxud TMK-nı qəbul edən ölkə beynəlxalq məhsul buraxılışında iştirak edən müəssisələrdən, habelə istehsal amilləri bilavasitə istifadə olunduğu yerdən uzaqda yerləşə bildiyi kimi, onlardan istifadə olunması baxımından TMK-nm buraxdığı (baş müəssisədə, ölkənin istehsal güclərində, xarici filialda, yerli istehsal güclərində) bütün məhsullar mahiyyətinə görə beynəlxalqdır. Beynəlxalq istehsal prosesinə onun həyata keçirildiyi ölkə nöqteyi-nəzərindən yanaşıldığı halda, milli şirkətlərin xarici ölkələrin istehsal güclərində, xarici firmaların isə ölkənin istehsal güclərində məhsul buraxılışı nəzərdə tutulur. Beynəlxalq istehsalın əhəmiyyətini daha əyani nümayiş etdirdiyinə görə, məhsulun xarici filiallar tərəfindən istehsal olunması təcrübədə daha geniş yayılmışdır. Beynəlxalq istehsalı təşkil edən elementlərə müəssisələrin (holdinqə daxil olan şirkətlərin) və onların beynəlxalq istehsalda iştirak edən xarici filiallarının coğrafiyası, sayı, vahid korporativ sistem daxilində qeydiyyat ölkəsi ilə qəbul edən ölkə arasında maliyyə axınları və texnologiyaların verilməsi, beynəlxalq istehsalın əsasını təşkil edən aktivlər, habelə satışların həcmi, ticarət və məşğulluq daxildir. Əslində bu, ölkələrin (TMK və onların filiallarının yerləşdiyi) milli suverenliyi çərçivəsindən kənara çıxarılan müəyyən meqatransmilli ikehsal-iqtisadi kompleksin formalaşması üzrə qlobal meylin yaranmasına dəlalət edir. Qlobal böhranadək TMK-nm nəzərə çarpdırmadan yeritdiyi superliberal iqtisadi nəzəriyyələr bu prosesə güclü təkan verirdi.
• TMK - dünya ölkələrinin təsərrüfat fəaliyyətinin bütün sahələrində beynəlmiləlləşmənin son dərəcə }mksək səviyyəsi şəraitində kapitalist iqtisadiyyatının inkişafının təbii nəticəsidir. İstehsalın və kapitalın transmil- 430
liləşməsi, onların beynəlxalq çarpazlaşması prosesləri TMK-nın fəaliyyəti nümunəsində daha aydın əks olunur. •
xarakteri barədə ümumi nəticələrlə ziddiyyət təşkil etmir. Transmilli korporasiyaların formalaşması uzunmüddətli tarixi prosesdir və indi fəaliyyət göstərən, dünyanın, habelə əksər ölkələrin iqtisadiyyatında mühüm yer tutan qüdrətli istehsal-maliyyə və başqa korporasiyalarda təcəssüm olunmuşdur. •
iqtisadiyyatının qüdrətli, kifayət qədər bütöv özəyinin - ümumdünya təsərrüfat və maliyyə proseslərinin həm nəticəsi, həm də sürətləndirilməsinin amili olan beynəlxalq istehsalın formalaşmasıdır. Bununla yanaşı, TMK-nın yaratdığı «beynəlxalq istehsal» fenomeni ciddi tədqiqat predmeti olmalıdır. •
Müasir TMK-nın fəaliyyətində aşağıdakı əsas meyillər nəzərə çarpır: ■
aktivlərin ümumi həcmində xarici aktivlərin payı üzrə təsnifləşdirildikdə, mənşə ölkəsi baxımından ən iri qrup ABŞ-ın TMK-dır; ■
TMK-lar sırasında güclü mövqeyini ümumilikdə qoruyub saxlasa da, 1970-1980-ci illərdə ən dinamik olan yapon TMK-sı qrupu zəifləmişdir; ■
Çinin TMK-sı, habelə dinamik inkişaf edən ölkələrin: Braziliya, Cənubi Koreya, Hindistan, Malayziya və s. TMK-sı böjdik sürətlə güclənir; ■
Avropanın TMK-sı kapital tutumlu sahələrdə, o cümlədən tədqiqat işlərinə bö3dik məbləğdə xərclər tələb olunan kimya və əczaçılıq sənayelərində, avtomobilqayırma, elektrotexnika, maşınqayırma kimi sahələrdə mühüm mövqelər tutur; ■
əczaçılıq, bunlardan sonra isə qida və elektron sənayelərindədir; ən aşağı indeks ticarət şirkətləri üçün səciyyəvidir. •
korporasiyaların investisiya fəallığı sürətlə artmalıdır və investisiyaların yerləşdirildiyi əsas rayonlarda, o cümlədən inkişaf etmiş ölkələrdə iqtisadi artım buna müəyyən şərait yaradır. •
Şimali Amerikada yerləşən transmilli korporasiyalar yüksək texnologiya və istehlak mallarının istehsalı üzrə sahələrdə investisiya yerləşdirilməsi 431 Yüklə 7,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|