Kitabın nəşrinə göstərdiyi köməyə görə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı

üçün ən mühüm region qismində təkcə Avropanı nəzərdən keçinnir; bu rol ABŞ 

TMK-nm daha böyük miqdarda yerləşdiyi Çinə keçmişdir. 

•

 

Öz növbəsində, Avropanın TMK-sı da ABŞ-a investisiya fəaliyyətlərinin 

mühüm istiqaməti kimi yanaşır, habelə diqqətini Afrika və Asiyaya da yönəldir. 

•

 

Yapon  TMK-sı  hesab  edir  ki,  onlar  üçün  ən  perspektivli  region  təkcə 

ABŞ və Qərbi Avropa deyil, həmçinin, Asiyadır; Çinin yanaşması da bu cürdür, 

amma onun TMK-sı artıq bütün dünyada fəaliyyət göstərir. 

•

 

İqtisadi  həyatın  beynəlxalq  transmilliləşməsinin  fərqləndirici  cəhəti 

bundadır ki, əsrin əvvəlində olduğu kimi, artıq o, təkcə bazarın deyil, istehsal və 

xidmət  sahələrinin  qlobal  miqyasda  beynəlmiləlləşməsi  əsasında  inkişaf  edir. 

Bazar  isə,  öz  növbəsində,  malların  və  xidmətlərin  beynəlxalq  istehsalına 

«köklənir».  Bu,  istehsalın  təşkilati  fonnalannda  müvafiq  dəyişikliklərin 

aparılmasını şərtləndirmişdir. 

•

 

Bir  qayda  kimi,  TMK  müəyyən  maliyyə-sənaye  qrupunun  özəyi 

qismində  çıxış  edir  və  bunun  nəticəsində  son  illər  ərzində  maliyyə  və  sənaye 

kapitalında  yenidən  qruplaşma  baş  venuişdir.  XXI  əsrin  ilk  illərində  onların 

yenidən  qruplaşması,  stmkturlarmda  əhəmiyyətli  təşkilati  dəyişikliklər  baş 

vermişdir.  Yenidən  qruplaşmanın  son  məqsədi  iri  kapitalın  texniki-istehsal 

imkanlarını və maliyyə bazasını möhkəmləndiraıək, ticarət-təchizat mexanizmini 

təkmilləşdinnək, sənayenin dünya bazarlarında rəqabət qabiliyyətini yüksəltmək. 

Şərqi Avropanı və Avrasiyanı onlara «qoşmaqdır». Amma bu proses TMK-lar, 

onların  böyük  təcrübəyə  malik  menecerləri  tərəfindən  idarə  olunduğuna  və 

əlaqələndirildiyinə görə aşağıdakılar ilə müşayiət olunurdu: 

■

 

bir çox ölkələrdə Amerika, Yaponiya və Qərbi Avropanın, sonradan isə 

Çinin iri kapitalının mövqelərinin güclənməsi; 

■

 

Qərb ölkələrinin iqtisadi əlaqələrinin möhkəmlənməsi və maraqlarının 

qovuşması,  istehsalın  kooperasiyasının  və  ixtisaslaşmasının 

təkmilləşməsi, qarşılıqlı asılılıq elementlərinin güclənməsi; 

■

 

milli müəssisələrin orta ölçülərinin bərqərar olması, onların Amerika, 

yapon, alman və başqa iri korporasiyalar səviyyəsinə çatdırılması; 

■

 

fəaliyyət  göstərdiyi  ölkələrdə  sənaye  və  bank  kapitalının,  başqa 

maliyyə-kredit mənbələrinin qovuşmasının güclənməsi; 

■

 

sürətlə artan TMK-sı olan yeni «güc mərkəzlərinin» meydana çıxması 

və buna müvafiq olaraq, rəqabət mübarizəsinin, o cümlədən TMK-nm 

432 

---

nəzarəti  altında  müəyyən  regionun  dominantlığının  təmin  edilməsi, 

oradakı ölkələrin «öz filialına» çevrilməsi uğrunda mübarizənin vüsət 

alması. 

•

 

Bu  (və  başqa)  amillər,  yuxarıda  qeyd  edildiyi  kimi,  məhsuldar 

qüvvələrin beynəlmiləlləşmə səviyyəsinin kəskin yüksəlməsinə səbəb olmuşdur; 

bununla bərabər, rəqabət də güclənir. Xarici dövlətin gömrük proteksionizmi və 

digər  məhdudlaşdımıa  tədbirlərindən  yayınmaq  imkanı  olan  TMK  hər  hansı 

inkişaf  etmiş  ölkədə  yerləşmiş  mənzil-qərargahından  idarə  edilən,  milli 

hökumətlərin nəzarəti altından «çıxarılmış» geniş sektor yaradır. 

•

 

Göstərilən  sektor  güclü  iqtisadi  mexanizm  olmaqla,  TMK-ya,  bir 

tərəfdən, dövlətin iqtisadi siyasətinin əsas elementlərini təcrid etmək imkanı verir 

(bu,  TMK-nın  fəaliyyət  göstərdiyi  ölkənin  iqtisadiyyatının  həcmində,  kapital 

qoyuluşlarının  istiqamətində,  məşğulluqda,  xarici  ticarətində,  inflyasiya 

meyillərinin güclənməsində konkret təcəssümünü tapır), digər tərəfdən isə, onları 

ən  iri  ölkələrin  və  öz  TMK-nın  maraqlarına  cavab  verən  qlobal  liberallaşma 

strategiyasına tabe etməyə imkan verir. 

•

 

Postsosialist (yeni kapitalist) - MDB və başqa keçid iqtisadiyyatlı ölkələr 

zonasında  TMK-nın  formalaşması  prosesi  vüsət  alır.  Lakin  buradakı  şirkətlər 

həm  təşkilati,  həm  də  maliyyə  baxımından  zəifdir,  onlann  liderləri  (və 

mülkiyyətçiləri) lazımi təcrübəyə və biliklərə malik deyil (bunun üçün illər tələb 

olunur).  Ən  əsası  isə  onların  inkişafı  qarşısında  kvazidemokrat  tərtibatda 

yarımdiktator  rejimlərini  qoruyub  saxlamaq  səyləri  nəticəsində  yaranan 

uzunmüddətli siyasi qeyri-sabitlik amili durur (xüsusilə MDB zonasında). 

•

 

Amma  TMK-nın  inkişafının  əsas  nəticəsi  dünya  iqtisadiyyatının 

beynəlxalq  istehsal-maliyyə  sektoru  (beynəlxalq  iqtisadiyyat)  şəklində  yeni, 

güclü və bütöv özəyinin yaradılmasıdır. Bu, dünya iqtisadiyyatının dayağıdır. 

•

 

TMK dünya bazarının qlobal planlaşdırılmasını həyata keçirməklə, onun 

müxtəlif regional və sahə seqmentlərini əlaqələndinnəklə, rəqabəti ümumdünya 

səviyyəsində təşkil edir. Onlar müxtəlif təsərrüfatçılıq subyektləri olan bazarların 

bölgüsünü  həyata  keçirir,  yeni  informasiya  texnologiyaları  əsasında:  ayrı-ayrı 

çevik 

istehsal 

qovşaqlarının 

təşkili, 

korporasiyaların 

strukturunun 

eyniləşdirilməsi, mühasibat uçotunun və auditin təşkili vasitəsilə öz filiallarının 

hərəkətlərini  əlaqələndirirlər.  TMK-lar  öz  filiallarına,  zavodlarına  və  müştərək 

müəssisələrinə özünün başqa qurumları ilə inteqrasiya olunmuş vahid idarəetmə 

şəbəkəsi kimi yanaşır. Buna müvafiq olaraq, onlar 

433 

---