Kitabın nəşrinə göstərdiyi köməyə görə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı

Federasiyası),  «OHGC»  (Hindistan),  «Petrobraz»  (Braziliya),  «Petronas» 

(Malayziya) şirkətlərinin xaricdə ümumi hasilatının həcmi 10 il öncə cəmi 22 

milyon  barrel  olsa  da,  2008-ci  ildə  630  milyon  barrel  neft  ekvivalentini  ötüb 

keçmişdir.  2005-2008-ci  illərdə  Çinin  «NİNC»,  «CNPC»  və  «Sinopec», 

Hindistanın  «OHGC  Videsh»  neft  korporasiyası  bütün  dünyada  neft  və  qaz 

hasilatına  külli  məbləğdə  investisiya  qoymuşdur.  Həm  «CNPC»,  həm  də 

«Petronas»  10-dan  artıq  ölkədə  neft  və  qaz  hasilatında  iştirak  edir.  Bazarları 

formalaşmaqda  olan  ölkələrin  bir  neçə  neft  TNK-sı,  müxtəlif  səbəblərdən,  o 

cümlədən  sanksiyalar  üzündən  inkişaf  etmiş  ölkələrin  TNK-nm  işləyə 

bilməyəcəyi dövlətlərə investisiya qoyur (cədvəl 16.1). 

Dağ-mədən  sənayesində  10  ən  iri  şirkətin  dünya  üzrə  hasilatın 

həcmindəki  payı  dunuadan  artır.  UNCTAD-m  qiymətləndirməsinə  əsasən, 

transsərhəd  QƏ  seriyası  başa  çatdıqdan  sonra  10  ən  iri  dağ-mədən  şirkətinin 

dünya  üzrə  enerji  daşıyıcısı  olmayan  faydalı  qazıntıların  hasilatının  dəyər 

ifadəsində  həcmindəki  payı  1995-ci  ildəki  26%-dən  2008-ci  ildə  34%-dək 

çoxalmışdır.  Statistikaya  görə,  bu  pay  2009-2010-cu  illərdə  də  saxlanmışdır. 

Metalların ayrı-ayrı qrupları üzrə cəmləşmə səviyyəsi daha yüksəkdir; belə ki, 

2008-ci ildə dünyada mis hasilatının 58%-i 10 ən iri şirkətin payına düşürdü. 

Bunun əksinə olaraq, ötən onillikdə neft-qaz sənayesində cəmləşmə səviyyəsi 

kifayət  qədər  sabit  qalmış,  dünya  üzrə  hasilatın  ümumi  həcmində  10  ən  iri 

istehsalçının payı təqribən 41% olmuşdur. 

CədvəllG.l 

Dünyanın ən iri 10 dağ-mədən və neft şirkəti, 2008-ci il * 

Yer

 

Şirkətin adı

 

Yerləşdiyi ölkə

 

Dövlət

 

mülkiyyəti,

 

%

 

Dünya

 

üzrə

 

hasilatda 

payı, %

 

Hasilat

 

aparılan

 

ölkələrin

 

sayı

 

Dağ-mədən sənayesi

 

1

 

ВНР Billiton

 

Avstraliya

 

-

 

4,8

 

7

 

2

 

RioTinto

 

Böyük Britaniya

 

-

 

4,6

 

10

 

3

 

KVRD

 

Braziliya

 

12

 

4,4

 

-

 

4

 

Anglo/American

 

Böyük Britaniya

 

-

 

4,3

 

9

 

5

 

Codelco

 

Çili

 

100

 

3,2

 

-

 

6

 

Норникель

 

Rusiya

 

Federasiyası

 

-

 

2,2

 

1

 

7

 

Phelps Dodge

 

ABŞ

 

-

 

2,0

 

2

 

8

 

Grupo Mexico

 

Meksika

 

-

 

1,6

 

2

 

443 

---

9

 

Newmont Mining

 

ABŞ

 

-

 

1,3

 

7

 

10

 

Freeport McMo Ran

 

ABŞ

 

-

 

1,3

 

1

 

 

Ən iri 10 şirkət 

birlikdə

 

 

 

29,7

 

 

Neft-qaz sənayesi

 

1

 

Saudi Aramco

 

Səudiyyə

 

Ərəbistanı

 

100

 

8,8

 

-

 

2

 

Газпром

 

Rusiya

 

Federasiyası

 

51

 

7,7

 

2

 

3

 

İMNŞ

 

iran islam 

Respublikası

 

100

 

3,9

 

-

 

4

 

Exxon Mobil

 

ABŞ

 

-

 

3,7

 

23

 

5

 

Pemex

 

Meksika

 

100

 

3,5

 

*

 

6

 

British Petroleum

 

Böyük Britaniya

 

-

 

3,3

 

19

 

7

 

Royal Dutch Shell

 

Böyük Britaniya / 

Niderland

 

-

 

3,2

 

25

 

8

 

CNPC

 

Çin

 

100

 

2,4

 

14

 

9

 

Total

 

Fransa

 

-

 

2,1

 

27

 

10

 

Sonatrac

 

Əlcəzair

 

100

 

1,9

 

1

 

 

Ən iri 10 şirkət 

birlikdə

 

 

40,5

 

 

 

əsasında). 

UNCTAD 2009 (Xammal materialları qrupunun və IMS, 2009-cu il məlumatlarının 

Hasilat  sənayesində  işləyən  transmilli  korporasiyalar  tərəfindən 

yerləşdirilən  investisiyaların  hərəkətverici  qüvvələri  və  həlledici  amilləri 

fəaliyyət  növləri,  sahələr  və  şirkətlər  üzrə  fərqlənir.  İstehsal  zəncirinin 

başlanğıcında (kəşfiyyat və hasilat) XBİ-nin  yerləşdirilməsi zaman TMK-nın 

təbii  resursları  əldə  etmək  imkanı  və  digər  layihələrdə  iştirak  etməsi 

mülahizələri  üstündür.  TMK-ya  özünün  neft  emalı  zavodlarının  yaxud  emal 

sənayesi müəssisələrinin tələbatının ödənilməsi, mineral məhsulların bilavasitə 

qəbul  edən  ölkənin,  yerləşdiyi  ölkənin  bazarlarında  yaxud  beynəlxalq 

bazarlarda  satışı  yaxud  öz  ölkəsinin  enerji  daşıyıcılarına  və  başqa  mineral 

məhsullara  strateji  ehtiyaclarının  (həmin  ölkənin  hökuməti  tərəfindən 

müəyyənləşdirilmiş)  ödənilməsi  üçün  resurslar  tələb  oluna  bilər.  Bu 

mülahizələr  son  dövrlərdə  Asiyanın  dövlət  TMK-nın  xarici  əməliyyatlarının 

genişlənməsinin başlıca amillərindən biri olmuşdur. 

Bazarın mənimsənilməsi mülahizələri xaricdə emal üzrə fəaliyyətin 

444 

---