təhlükəsi altındadır. Dünya kommunizminin süqutundan sonra insanların
ünsiyyət imkanlarının genişlənməsi, dövlətlərin parçalanmasını müşayiət edən
stress vəziyyəti, müharibələr və silahlı, o cümlədən etnik münaqişələr, çoxsaylı
inşan kütləsinin yerdəyişməsi, qeyri-sabitliyi gücləndirən, əhalinin böyük
hissəsinin yoxsulluğunu artıran, aclığına, dilənçi halına düşməsinə səbəb olan
cinayətkarlıq və terrorizm - bütün bunlar gözlənilən qlobal sarsıntıların və hətta
anarxiyanın əlamətləridir. Bu problemlərin həlli və təhdidlərin qarşısının
alınması üçün məşhur «kooperativ təhlükəsizlik» konsepsiyası, yəni be}məlxalq
əməkdaşlığın yeganə dövlətin himayəsi altında möhkəmləndirilməsi yolu təklif
edilir.
Üçüncüsü, neoliberalizm dövlət daxilindəki münasibətlərə, bir tərəfdən,
dünya ictimaiyyəti, digər tərəfdən isə, ayrıca götürülən fərdlə müqayisədə törəmə
qismində yanaşma ənənəsini gücləndirir. Buna görə də, be3məlxalq münasibətlər
sahəsində qərarlar qəbul edilərkən həm qlobal sosiuma, həm də ayrıca götürülən
fərdə üstünlük verilir. Buna uyğun olaraq, ölkələrin suverenliyi problemi sanki
«əriyir». Dövlət siyasətinin qiymətləndirilməsi üçün əsas mənəvi meyarlar
qismində irəli sürülən «liberal demokratiya və insan hüquqları» konsepsiyası
bunun əsasında inkişaf edir, özü də, istənilən ölkə bu meyarlara cavab verməlidir.
Qeyd edək ki, məhz bu «meyarlara» müvafiq olaraq, 1990-cı illərdə Rusiyanın
iqtisadi siyasətinə Milton Fridmanm libertarianizm ideyalarına əsaslanan
Vaşinqton konsensusunun konstruksiyaları daxil edilmişdir. Onlara uyğun
olaraq, həm Rusiyaya, həm də başqa, o cümlədən, inkişaf etməkdə olan ölkələrə
əslində tərk-sənayeləşmə ilə nəticələnən iqtisadi islahatlar siyasəti qəbul
etdirilmişdi. Rusiyaya dəyən ziyan 1941-1945-ci illərin Böyük Vətən
müharibəsindəki itkilərlə müqayisə olunandır. Nəticədə ölkə hətta bu gün xalqın
rifahının 1980-ci illərin ortalarmdakı səviyyəsinə yaxınlaşa bilməmiş, cəmİ3^ətin
sosial təbəqələşməsi isə qorxu doğuran həddə çatmışdır.
Dördüncüsü, həm neoliberalizm, həm də neorealizm təhlükəsizliyin təmin
edilməsini dünya ictimaiyyəti qarşısında duran əsas məsələlərdən biri hesab edir.
Onun tərəfdarları belə bir prinsipal müddəaya istinad edirlər ki, təhlükəsizliyə
nail olunmasının yeganə yolu bütün dünyada demokratiyanın bərqərar edilməsi
və demokratik dövlətlərin birləşməsidir. Amma «demokratik dövlətlər» qrupuna
BMT üzvü olan 200-dən çox dövlətdən yalnız 30-35 ölkə daxil edilmişdir. Bəs
qalan 170 ölkəyə necə yanaşmalı? Cavab yoxdur.
49
Neoliberalizmin və onun növü olan libertarianizmin tənqidi dövlətlərin və
xalqların bərabərsizliyinə, dünyada iqtisadi tarazlığın pozulmasına, dünya
maliyyə sisteminin qeyri-sabitliyinin artmasına, ölkələrin sosial problemlərinin
kəskinləşməsinə, dövlətin öz ayrılmaz funksiyalarını itirməsinə və s. əsaslanan
beynəlxalq iqtisadi siyasət doktrinasının doğurduğu real ziddiyyətlərin təhlilinə
əsaslanır.
Neoınarksizm. Ehkamçılıqdan tutmuş, bəzi mühüm marksist müddəalara
qarşı tənqidi yanaşmayadək baxışlar neomarksizm adlandırılsa da, bütövlükdə bu
nəzərİ3^ə dünyada yaranmış müasir iqtisadi vəziyyəti ümumi marksist
mövqelərindən izah edir. Neomarksizmin ardıcılları həm marksist təhlil aparatını,
həm də ictimai-siyasi proseslərin təhlilinə yanaşmaları təkmilləşdirməyə cəhd
göstərirlər. 1960-1970-ci illərdə Qərbi Avropada marksist təhlilinin yenidən
canlanması marksizm nəzəri}^əsinin müasir iqtisadi nəzəriyyənin əsas
cərəyanına inteqrasiya edilməsi sayəsində mümkün olmuşdur. Marksistlərin çoxu
məcmu tələbatın müasir iqtisadi nəzəriyyələrinin əhəmiyyətini təsdiq edirlər.
Marksist iqtisadi nəzəriyyənin P.Baran və P.Suizi kimi marksistlər tərəfindən ona
keynsçi nəzəriyyə elementlərinin və son illərdə kapitalizm sistemində baş verən
real dəyişikliklərin daxil edilməsi yolu ilə modernləşdirilməsi, Kari Marksm
iqtisadi nəzəriyyəyə töhfəsinin məşhurlaş- masına səbəb olmuşdur. İtalyan
iqtisadçı P.Sraffa və Kembric məktəbinin nümayəndələri tərəfindən neoklassik
nəzəriyyənin tənqidi baxımdan təhlili də, marksist nəzəriyyəyə, əmək dəyəri
nəzəri)^əsinə və transformasiya problemlərinə yenidən baxılmasına öz təsirini
göstərmişdir. Marksizm məktəbi iqtisadçılarının ümumi vəzifəsi kapitalizm
iqtisadi sisteminin uzunmüddətli inkişafını təhlil etməkdən ibarətdir və bu zaman
kapital yığımının roluna, izafi dəyərin bölüşdürülməsinə, ictimai siniflərin
qarşılıqlı münasibətlərinə xüsusi diqqət yetirilir.
Hazırda neomarksist baxışlar Latın Amerikasının universitet dairələrində,
Rusiyada və Çində geniş yayılmışdır. Qərbi Avropa dövlətlərində neomarksizm
2008-2010-cu illərin qlobal iqtisadi böhranı zamanı, iri korporasiyalar
kapitalizmi nüfuzunu itirdikdən sonra güclü təkan almışdır.
50
2.4.
Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin
müasir nəzəriyyələri
Beynəlxalq siyasi iqtisad. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər əsas
fənlərindən biri «beynəlxalq iqtisadiyyat» olan beynəlxalq siyasi iqtisad
kateqoriyası çərçivəsində tədqiq edilir. Predmetin tədqiqi əsasən aşağıdakı
istiqamətlərdə həyata keçirilir;
1)
beynəlxalq iqtisadi mexanizmlərin köklərinin aşkar olunması və
adekvat siyasi qərarların işlənib hazırlanması nöqteyi-nəzərindən. Əvvəlki
əsərlərimdə təhlil olunmuş «Vaşinqton konsensusu»nu buna nümunə kimi
göstəmrək olar;'
2)
iqtisadi və siyasi elmlərin metodlannm intensiv inteqrasiyası prosesi baş
verir, beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin təhlilində inteqral yanaşma fonualaşır;
3)
beynəlxalq siyasi münasibətlər çərçivəsində beynəlxalq siyasi iqtisadın
vahid elm kimi, o eümlədən siyasi və iqtisadi yanaşmalar arasındakı fərqin
aradan qaldırılması məqsədilə institusional fonnaları və alətləri işlənib hazırlanır.
Bu prosesin kifayət qədər mürəkkəb və güman ki, o qədər də məhsuldar olmadığı
aşkar edilmişdir.
Beləliklə, beynəlxalq iqtisadi münasibətlər nəzəriyyəsinin ümumi inkişafı
mono-fənn
kimi yanaşmanın məhdudiyyətlərinin aradan qaldırılması
istiqamətində gedir, bu isə, öz növbəsində, iqtisadi problematikanın
mürəkkəbləşməsi ilə nəticələnir; eyni zamanda nəzərij^ə qarşısında dünya
təsərrüfatının inkişafının siyasi tələblərinə cavab vermək vəzifəsi qoyulur.
Buna baxmayaraq, beynəlxalq siyasi iqtisad çərçivəsində çox ziddiyyətli
meyillər inkişaf edir. Belə ki, bəzi iqtisadçılar beynəlxalq siyasi iqtisadın yeni
məktəbinin: birincisi, siyasi və iqtisadi amillərin heç də inteqrasiya əsasında
deyil, siyasi elementin üstünlüyü şəraitində divergensiyası ilə; ikincisi,
neorealizm tərəfə çox güclü əyintisi ilə və üçüncüsü, «hakimiyyət fetişizminin»
yenidən dirçəlməsi ilə xarakterizə olunduğu fikrindədir.
M.Olsonun «kollektiv təsir» nəzəriyyəsi. Neorealizmin istiqamətlərindən
biri professor M.Olsonun «ümumi dəyərlər» nəzəriyyəsinin və «liderlik»
anlayışının konseptual yanaşmalarına istinad edən «kollektiv təsir»
nəzəriyyəsidir. «Ümumi dəyərlər» nəzəriyyəsi məşhur tarixçi və iqtisadçı
Kindiberger
^ Хасбулатов Р.И. Мировая экономика. Теория, принципы, политика. В 2 т. М., 2001.
51
Dostları ilə paylaş: |