Kitabın nəşrinə göstərdiyi köməyə görə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı
Yüklə 7,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 17.6. TMK-nm təsirinin xarakteri
investisiya qoyulmasının ən mühüm ölkələri isə Afrika dövlətləridir və burada XBİ alanlar arasında Həbəşistan, Sudan və Tanzaniya fərqlənir. 17.6. TMK-nm təsirinin xarakteri TMK-nm inkişaf etməkdə olan ölkələrdə iştirakı, onu qəbul edən ölkələrin kənd təsərrüfatının əmtəəlik məhsul buraxılışına keçməsi və modernləşdirilməsi prosesinə imkan yaradır. Lakin bu halda TMK-lar həmin prosesin yeganə və əsas hərəkətverici qüvvəsi olmasa da, ölkələrin əksəri)^ətində çox mühüm rol oynamışdır. Onlar öz fəaliyyətini təkcə kənd təsərrüfatına birbaşa kapital qoyuluşları vasitəsilə deyil, həmçinin bu istehsalda qeyri-pay iştirakı, əsasən də kənd təsərrüfatı podratları yolu ilə həyata keçirir. Bundan başqa, son illərdə iştirakın qeyri-pay formalarından istifadə olunması genişlənir. Bir çox hallarda bu, təcrübənin, nou-haunun və məhsul buraxılışı metodlarının əhəmiyyətli dərəcədə ötürülməsi ilə nəticələnmiş, istehsal məqsədləri üçün verilən kreditlərə və müxtəlif ilkin resurslara çıxışı asanlaşdımıış, əvvəllər əsasən natural təsərrüfatla məşğul olan çoxsaylı fermerlərin bazara çıxmasına imkan yaratmışdır. TMK-nm kənd təsərrüfatında iştirakı məhsuldarlığın yüksəlməsinə və inkişaf etməkdə olan bir sıra ölkələrdə istehsal həcminin çoxalmasına şərait yaratsa da, mövcud məlumatlar onların fəaliyyətinin həmin ölkələrin özünün qida məhsulları istehsalını artırmasına və ərzaq təhlükəsizliyinin təmin etməsinə necə təsir göstərdiyini müəyyənləşdimıəyə imkan vermir. Məlumatlar yalnız TMK-nm əsasən ixrac üçün əmtəəlik kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalında iştirak etdiyini göstərir (bu sahədə «Cənub-Cənub» XBİ-nin son illərdə artması istisnadır). Ancaq ərzaq təhlükəsizliyi yalnız məhsul göndərişləri ilə məhdudlaşa bilməz. TMK-lar ərzağın əldə olunmasına və istifadəsinə, göndərişlərin sabitliyinə təsir göstərə bilir. Nisbətən uzunmüddətli perspektivdə isə TMK-nm ərzaq təhlükəsizliyinin bu məsələlərinə təsiri, çox güman ki, onları qəbul edən ölkələr üçün daha böyük əhəmiyyət kəsb edəcək. TMK-nm kənd təsərrüfatı istehsalında iştirakının faydalı olması barədə fikirlərlə həm inkişaf etməkdə olan, həm də keçid iqtisadiyyatlı ölkələrin cəmiyyətlərində, xüsusilə də }mksək təbəqədə rastlaşmaq olsa da, bu fayda avtomatik əldə olunmur. TMK-lar müəyyən müddət ərzində iş yerləri yaratsa və kənd icmalarının gəlirlərini artırsa da, burada sabit meyil yoxdur. TMK-lar 476
kənd təsərrüfatının müasirləşdirilməsini və natural təsərrüfatdan əmtəəlik məhsul istehsalına keçidi dəstəklədikcə, uzunmüddətli perspektivdə onlar, çox ehtimal ki, gəlirlərin çoxalması məsələsində qeyri-müəyyənlik vəziyyətdə fenner təsəiTüfatlanndakı iş yerlərinin ixtisarını sürətləndirəcək. Bundan başqa, texnologiyaların ötürülməsindən məhdud sayda inkişaf etməkdə olan ölkə yararlana bilmişdir. Belə ki, iri TMK-nm ETTKİ və texnoloji yenilikləri, adətən inkişaf etməkdə olan ölkələrdə becərilən aqro-ərzaq məhsullarının əsas növlərinə səmtləşinəmişdir. Bu məqamları nəzərə alaraq, UNCTAD-m Hesabatında TMK və yerli fennerlərin səmərəli əməkdaşlığı qarşısında duran konkret maneələrin aradan qaldırılması tövsiyə olunur və bunlara aşağıdakılar daxildir: •
mal göndərişlərini sistemləşdirilmiş və standartlaşdırılmış əsasda təşkil etmələri üçün xırda fennerlərin potensialının kifayət qədər olmaması; •
•
kapitalın çatışmaması; •
mal göndərişlərinin mütəmadiliyi baxımından istehsal güclərinin və obyektlərin uzaqda yerləşməsi; •
fenner təşkilatlarının rolunun zəifliyi; •
TMK və onun tərəfdaşları yaxud üçüncü tərəf arasında yaranan mübahisələrin tənzimlənməsi üçün lazımi hüquqi alətlərin olmaması. Bu düyünlərin açılınası üçün siyasətin müxtəlif variantları mövcuddur. Onların sırasında yerli fermerlər üçün təhsil və tədris proqramlarını, dövlətin dəstəyi ilə aqrotexniki xidmətlərin göstərilməsini, standartların və sertifıkatlaşma prosedurlarının təyin olunmasını, maliyyə vəsaitlərinin verilməsini, yerli fennerlərlə TMK-lar arasında əlaqələrin qurulması üzrə vasitəçilik xidmətlərini, fermer təşkilatlarının yaradılmasına yardımı, hüquqi nəticələrin əvvəlcədən bilinməsinin təmin
edilməsi üçün
daxili məhkəmələr sisteminin təkmilləşdirilməsini göstərmək olar. Hökumətlər TMK-lar ilə aparılan danışıqlar çərçivəsində fennerlərin maraqlarının qorunması üçün nümunəvi kontraktların işlənib hazırlanmasının mümkünlüyü məsələsini də nəzərdən keçirməlidir. 477 17.7. TMK-nın infrastruktur layihələrində iştirakının ilkin ümumi şərtləri infrastruktur - inkişafın əsas amili kimi. Məlumdur ki, inkişaf etməkdə olan və keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə geriliyin əsas səbəblərindən biri istehsal infrastruktumnun kifayət dərəcədə inkişaf etməməsi, yəni avtomobil və ya dəmir yollarının yoxluğu yaxud keyfi}^ətinin aşağı olması, energetika müəssisələrinin azlığı, dəniz, çay, hava limanlarının, boru kəmərlərinin, logistikanm çatışmazlığı, mənzil fondunun (xüsusilə də kəndlərdə) primitivliyi və sairdir. Bu da aydındır ki, keyfiyyətli infrastrukturun yaradılması iqtisadi və sosial inkişafın mühüm ilkin şərtidir. İnfrastrukturun mövcudluğu inkişaf etməkdə olan və keçid iqtisadiyyatlı ölkələrin inkişaf templərinin sürətləndirilməsi və saxlanması, dünya təsərrüfatına daha intensiv qovuşması, BMT-nin Minilliyin Bəyanatında qoyulan inkişaf məqsədlərinə nail olunmasının ən mühüm ilkin şərtlərindəndir. Bu yolda iqtisadi cəhətdən geri qalmış ölkələrin, çox güman ki, müstəqil, beynəlxalq ictimaiyyətin və ayrı-ayrı dövlətlərin köməyi olmadan dəf edə biləcəyi xeyli maneələr vardır. İnkişaf etməkdə olan və keçid iqtisadiyyatlı ölkələrin infrastruktur sahəsində investisiyalara tələbatı hökumətlər, özəl sektor və başqa tərəfdaşların ayırdığı resurslardan dəfələrlə çoxdur. Bunun nəticəsində maliyyələşmədə nəzərəçarpan kəsir yaranır. DB-nin qiymətləndinnəsinə görə, inkişaf etməkdə olan ölkələr infrastrukturun inkişafına hər il ÜDM-in 3-4%-ni ayırır. Ancaq iqtisadi artım və yoxsulluğun miqyasının azaldılması üçün bu investisiyaların həcmi ən azı 7-9% olmalıdır'. İkinci Dünya müharibəsindən sonra 1980-ci illərədək infrastruktur sahələrinin inkişaf etdirilməsi bütövlükdə hökumətin vəzifələrinə aid idi və bir sıra hallarda bu sektorda dövlət müəssisələri (DM) yaradılırdı. Sonra sahələr və ölkələr üzrə templərində və miqyasında böyük fərqlər olsa da, bu sektorda tədricən liberallaşma başlandı. Nəticədə birincisi, dövlətin özəl sektor, o cümlədən xarici şirkətlərlə qarşılıqlı münasibətlərində dəyişikliklər baş verdi, ikincisi, özəl kapital tezliklə gəlir vennəyən sahələrə sənnayə yatırmadığına görə, infrastrukturda əks-milliləşdirmə (özəlləşdirmə) ona düzəlməsi mümkün olmayan ziyan vurdu. Bu səbəbdən 1990-cı illərdə həm inkişaf etməkdə olan. *
* UNCTAD. World Investment Report. 2008; Transnational Corporations, Agricutural Productions and Development. P.25. 478 Yüklə 7,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|