Kitabın nəşrinə göstərdiyi köməyə görə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı
Yüklə 7,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Beynəlxalq rejimlər nəzəriyyəsi
- BİM nəzariyyBsində dövlət və bazar.
- TMK-nın qloballaşması konsepsiyası: dövlət və milli müstəqillik.
tərəfindən işlənib hazırlanmışdır. Olsona görə, beynəlxalq münasibətlərdə dominantlıq edən dövlət beynəlxalq sistemə xas olan arxaikliyi məhdudlaşdırmaq və «hegemonçu sabitlik» təmin etməklə, beynəlxalq sistemdə «kollektiv sərvətləri» bölüşdünuək iqtidarındadır. Kindibergerin fikrincə, «dünya iqtisadiyyatının sabitləşməsi üçün tarazlaşdırıcmm, yeganə tarazlaşdıncmm olması vacibdir». Hegemonçu sabitlik nəzəriyyəsinin ardıcılları həm 1929-1933-cü illərin Böyük böhranının, həm də İkinci Dünya müharibəsinin səbəblərini bu cür beynəlxalq tarazlaşdırıcmm olmamasında görürlər. ABŞ möhkəmləndikcə, onlar məhz Amerikanı Kindibergerin beynəlxalq münasibətlər sistemində zəruriliyini təkidlə qeyd etdiyi bu cür «tarazlaşdırıcı» qismində nəzərdən keçirməyə başladılar. Deməli, bütün bəşəriyyət üçün «ümumi dəyərlər» naminə dünya ictimaiyyəti ilk növbədə Amerika Birləşmiş Ştatlarının maneəsiz inkişafını təmin etməlidir - həmin doktrinanın dolayısı ilə əsaslandırdığı nəticə budur.
Beynəlxalq rejimlər nəzəriyyəsi neoliberal meyil çərçivəsində inkişaf etmişdir. Bu nəzəriyyənin konseptual və məzmun müddəaları neoliberal ideyalarla qovuşur. R.Kohen və C.Nay özlərinin birgə əsərində bu istiqamət haqqında yazarkən, onu «ətrafında müəlliflərin ehtimallarının cəmləşdiyi aşkar və gizli prinsiplərin, normaların, qaydaların və məsələlərin həlli prosedurlarının məcmusu kimi izah edirlər... Beynəlxalq rejimlər son nəticədə bir növ «kollektiv sərvətlərin» bölgüsünə yardım edən «hegemon dövlətin» (dövlətlər birliyinin) fəaliyyət dairəsini müəyyənləşdirir». Göründüyü kimi, nəzərdən keçirdiyimiz iki nəzəri yanaşma arasındakı fərq 0 qədər də böyük deyil: «hegemonçu sabitlik» nəzəriyyəsinin tərəfdarları üçün «rejimlərin» saxlanması dominant dövlət statusunu (onun hegemonluğunu) təmin edən imperativ şərtdir; beynəlxalq rejimlər nəzəri}^əsində isə bu şərt o qədər də qəti qoyulmur. Kohenin rəyinə görə, sonuncu nəzəriyyədə başlıca məqam onun «dövlətlərin gələcəyi nəzərdə tutmayan maraqlarının» aradan qaldırılmasına köməklik edə biləcək dövlətlərarası kooperasiyanın müxtəlif formalarını yaratmağa imkan vennəklə, «rasional seçim» konsepsiyasını zənginləşdirməsidir. Neoliberalizmin ümumi bazasına əsaslandığına yaxud onunla qovuşduğuna görə, nəzəriyyənin hər iki növü kifayət dərəcədə yaxındır. Bu səbəbdən, müasir siyasi iqtisadın banilərindən bəzisi, o cümlədən S.Strenc və R.Qilpin onlar arasındakı ziddiyyətlərin aradan qaldırılması (həmçinin, bir sıra
neomarksist konsepsiyalardan yararlanmaqla) üzrə cəhdlər göstərmişdir. Bu problemin başqa məşhur tədqiqatçısı J.Kussinin qeyd etdiyi kimi, sonuncu məqamı «beynəlxalq siyasi iqtisad üzrə bir çox əsərlərdə müşahidə etmək olar». Bunun üçün, göstərilən müəlliflər qeyd etdiyimiz bütün nəzəriyyələr çərçivəsində tənqidi axtarışlan birləşdirmək məqsədi güdən ümumi problemləri ifadə etmişlər. Belə ki, onlar sualları üç qrup üzrə birləşdinnişlər: 1)
inkişaf məntiqinə tabedir yaxud dövlətin təsirindən, onun tənzimləyici hərəkətlərindən asılıdır? 2)
iqtisadi qeyri-sabitlik ölkələrdə gedən siyasi proseslərə necə təsir göstərir? Dövlətlərin öz suverenliyini qorumaq səyləri ilə iqtisadi tənzimləmə üsullannın qloballaşması neçə əlaqələndirilir? 3)
dövlətlərin qloballaşan məkana «daxil olması» məsələsi: dövlət bazara nəzarətin hansı vasitələrinə malikdir və bazarın (bazar qüvvələrinin), dövlət tərəfindən qo5nılan məhdudiyyətləri dəf etmək ehtimalı da daxil olmaqla, hansı imkanları vardır? Qilpinin çıxardığı ümumi nəticə bundan ibarətdir ki, «dünyaya iqtisadi sabitlik ümidini mülayim formada olan merkantilizm verir». Bu, neorealizmin mövqeyidir.
BİM-in əsas məsələsi dövlətlə bazar arasında nisbətdir. BİM sahəsində mütəxəssislərin çoxu, o cümlədən S.Strenc bu məsələni dövlət hakimiyyətinin struktur təhlili baxımından nəzərdən keçirir. Məsələn, S.Strenc hakimiyyətin qarşılıqlı ünsiyyətdə olduğu dörd strukturu sadalayır: istehsal, təhlükəsizlik, biliklər və maliyyə. Onun fikrincə, beynəlxalq sistem ziddiyyətlərin həllinə öz mövqeyindən yanaşılmasını bu dörd struktura zorla qəbul etdirməyə çalışan müxtəlif tip hakimiyyətlərin mübarizəsinin, toqquşmalarının, danışıqlarının və qarşılıqlı güzəştlərinin arenasıdır. Müasir zamanda təsvir olunan mübarizədə bazar qüvvələrinin üstünlüyü müşahidə olunur və bunun səbəbləri: birincisi, texnoloji inqilab, ikincisi isə kapitalın dəyərinin artması və müəssisələrin öz fəaliyyətinin maliyyələşdirilməsinə tələbatının çoxalmasıdır. Bu isə, öz növbəsində, hakimiyyətin dövlətdən TMK-ya və banklara keçməsinə doğru 53 aparır. İqtisadiyyatın bütün sahələrində istehsal fəaliyyəti dövlətin iştirakı olmadan həyata keçirilir, firmalar dövlətin sosial idarəetmə, məşğulluğun təmin olunması, əmək şəraitinin və onun ödənilməsi şərtlərinin müəyyənləşdirilməsi funksiyalarına yiyələnmişdir. Bütün bunlar artıq qanunlarla deyil (hərçənd, onlar formal qüvvəsini saxlasa da), firmaların özünün daxili reqlamenti ilə tənzimlənir. Onlar dövlətin fiskal orqanlarını öz mənafelərinə xidmətə vadar etməklə, vergi sahəsində güclənən rol oynayırlar. İri korporasiyalar siyasətdə, təhlükəsizlikdə, iqtisadiyyatda, kommunikasiyalarda dövlətin oynadığı rola xələl gətirir və hətta onun zorakılıq üzərində mütləq inhisarına qəsd etməyə çalışır (özlərinin polis dəstələrini, axtarış xidmətlərini, xüsusi həbsxanalarını yaradır). Bununla belə, dövlətin «ixtisar olunmasının», onun funksiyalarının «çözülməsinin» necə baş verdiyinin çox gözəl təhlilini aparan S.Strenc belə bir nəticəyə gəlir ki, bütün bunlar dövlətin «yoxa çıxacağı» yaxud TMK-nın tam nəzarəti altına keçəcəyi ehtimalını ifadə etmir. Tarix göstərir ki, institusional- siyasi və iqtisadi hakimiyyətlər arasındakı nisbət dəyişən, keçici amildir. Ümumdünya iqtisadi böhranmadək vəziyyət dövlətin xeyrinə deyildi və bu, qlobal böhranın əsas səbəblərindən biri olmuşdur. Amma vəziyyətin gələcəkdə necə olacağını qloballaşma göstərəcəkdir. S.Strencin nöqteyi-nəzərincə, dövlətlər arasında asimmetriyanm artması onların öz cəmiyyətlərini və iqtisadiyyatlarını idarə etmək qabiliyyəti baxımından daha əhəmiyyətlidir. Onun rəyinə görə, dövlətdə gedən bütün ictimai prosesləri səmərəli tərzdə tənzimləmək üçün lazım olan strukturlar yalnız ABŞ-da mövcuddur. Strencə görə məhz bu səbəbdən ABŞ-m hegemonluğunu itirməsi barədə nəticə əsassızdır, xəyali xarakter daşıyır. Strencin əsas ideyalarını qiymətləndirən Qrats qeyd edir ki, «S.Strencin iqtisadi strukturalizmi təkcə nəzəri sinkretizm, yəni beynəlxalq siyasi iqtisadla rəqabət aparan mövqelərdə ifratçılığın aradan qaldırılmasına və üstünlüklərin birləşdirilməsinə cəhd olmamışdır». Mahiyyət etibarilə, bu cür təfsir qloballaşma proseslərinin və bu proseslərin daşıyıcıları olan TMK-nın mədhiyyəsi deməkdir, bu isə, Vaşinqton konsensusu ruhunda müasir iqtisadi neolibe- ralizmin əsasını təşkil edir. Kussi ədalətli olaraq yazır ki, «Strencin bu cür təfsir olunmasının bir çox müddəaları neoklassik yanaşmalara istinad edən «neoliberal inqilabla» paradoksal şəkildə üst-üstə düşür».
istehsal amillərinin inkişafının təbii prosesi və iri korporasiyaların 54 Yüklə 7,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|