və yerdəyişməsi, xarici bankları və şirkətləri cəlb etmək məqsədilə qeyri-
rezidentlərin maliyyə fəaliyyətinin tənzimlənməsində güzəştli rejim yaradan
ölkələr üçün səciyyəvidir. Ssuda kapitalının müasir bazan funksional baxımdan
qısamüddətli kapitallar bazarına (pul bazarı) və ortamüddətli və uzunmüddətli
kapitallar bazarına (kapitallar bazarı) bölünür.
Maliyyə bazarı başqalarından bununla fərqlənir ki, orada pul resursları tipi
və qüvvədə olma müddəti fərqlənən qiymətli kağızların buraxılışı vasitəsilə cəlb
edilir. Ümumdünya kapitallar bazarında iki növ əməliyyat aparılır: kommersiya
(xarici ticarət) və maliyyə (kapitalın ölkədən çıxarılması).
Əməliyyatların müddətinə görə aşağıdakı bazarlar fərqləndirilir:
•
Beynəlxalq pul bazarı (qısamüddətli banklararası əməliyyatlar);
•
Beynəlxalq kapitallar bazarı (ortamüddətli və uzunmüddətli
əməliyyatlar). Bunun özü də iki hissədən ibarətdir:
■
ssuda kapitallarının milli bazarı;
■
avro valyuta və avroistiqrazlar bazarı.
Avrobazar. Beynəlxalq ssuda kapitalları bazarının fəaliyyətinin əsasını
avrobazar təşkil edir və depozit-ssuda əməliyyatları ölkə ərazisindən kənarda
yerləşən maliyyə mərkəzlərində avrovalyuta ilə aparılır. Avrovalyuta - mənşə
ölkə-sindən kənarda yerləşmiş kredit idarələrində saxlanılan və buna görə də
onun valyuta orqanlarının nəzarət səlahiyyətinə aid olmayan istənilən pul
vahididir. Saxlanılan və istifadə olunan əsas pul vahidləri dollar, funt sterlinq və
iyenadır (marka, frank və başqa valyutalar avro ilə əvəz edilmişdir). Avrobazarm
% hissəsindən çoxu dolların payına düşdüyü üçün onu çox vaxt avrodollar
adlandırırlar. Burada xarici hesablardakı valyutaların mütləq Avropa banklarında
yerləşdirilməsi məcburi deyil; onlar, adətən, ölkədən kənardakı dünya maliyyə
mərkəzlərində yerləşdirilir.
Qeyd etdiyimiz kimi, avrovalyuta bazarında depozit-ssuda əməliyyatları
1950-ci illərdən, milli valyutaların dönərliyinin əldə olunması və dolların
ekspansiyası şəraitində Qərbi Avropada intensiv surətdə yayılmağa başlayan
xarici valyutada aparılır. Avrovalyuta bazarının əhəmiyyəti getdikcə artırdı və
1990-cı illərin ortasına yaxın onun dövriyyəsi 2 trilyon dollardan artıq olmuşdur.
Avrodollar bazarının həcmi də təqribən bu qədərdir, lakin onun üzərində
nəzarətin çətin olması, bu amilin Aİ ölkələrinin iqtisadi sabitliyinə mənfi təsir
göstərəcəyindən ehtiyatlanmağa əsas verir. Bu bazarlar universal olan nəhəng
avrobazarı təşkil edir və onun həcmi XXI əsrin əvvəlindən sürətlə genişlənir.
505
Aİ, Yaponiya, Avstraliya, Kanada və bir sıra başqa ölkələrdə istiqraz
borcları formasında çıxış edən, uzunmüddətli kreditin səciyyəvi forması olan
avroistiqrazlar
böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu, Qərbi Avropa mərkəzinin
möhkəmlənməsini, dünya kapitalizm sistemində onun maliyyə-iqtisadi
mövqelərinin kifayət qədər sabitliyini sübut edir.
Buna görə də Qərbi Avropada: London, Sürix, Paris, Lüksemburq,
Frankfurt-Mayn, Milan və Madriddə dünyanın nüfuzlu mali}0'ə mərkəzlərinin
fəaliyyət göstənnəsi təsadüfi deyil. Uzaq Şərqdə analoji mərkəzlər - Tokio,
Sinqapur, Honkonq və Şanxayda, Yaxın Şərqdə - Bəhreyn və Qahirədə, Afrikada
- Yohannesburqda fomıalaşmışdır. Təbii ki, maliyyə kapitalının cəmləşməsi, bir
tərəfdən, dünya maliyyə sisteminin müxtəlif həlqələrində onun ümumi
vəzifələrindən hansının milli yaxud beynəlxalq və regional maliyyə qruplarının
maraqları ilə təzad təşkil etməsindən asılı olaraq ziddiyyətləri kəskinləşdirir,
digər tərəfdən isə, bu cür beynəlxalq mərkəzlərin sayının məhdud olduğu şəraitdə
qaçılmaz olan inhisarlaşma effektini müəyyən qədər aradan qaldırır. Əslində isə,
burada «əmək bölgüsü» və ayrı-ayrı qrupların regional-qitə dominantlığı
elementi mövcuddur.
Avrobazar ümumdünya bazarının, o cümlədən faiz dərəcələri
mexanizminin nisbətən müstəqil altsistemi kimi fəaliyyət göstərir və bu,
kapitalların milli bazarları ilə müqayisədə daha çox müştəri cəlb etmək imkanı
yaradır (depozitlər və kreditlər üzrə münasib faizlər təklif etməklə). ABŞ-ın
ssuda kapitalları bazarının avrovalyuta bazarı ilə əlaqələri daha sıxdır. Bu bazar
dünya kredit bazarının strukturunda ən iridir. Bu, həm illik borcların məbləğinə,
həm də əvvəlki kreditlər üzrə ödənilməmiş borcların ümumi məbləğinə aiddir.
Ölkədə valyuta sistemi üzərində liberal nəzarət sistemi qeyri- rezidentlərin
borcalma və investisiya fəaliyyətini dəstəkləyir. Kiçik istisnalarla kreditlərin və
kapital qoyuluşlarının istənilən növləri onlar üçün əlçatandır.
Çoxdan fəaliyyət göstərən milli və xarici kapitallar bazarlarmdakı
vəziyyət inkişaf etməkdə olan ölkələrin analoji (funksiyaları və vəzifələri
baxımından) bazarlarının yaxın vaxtlarda meydana çıxmasından sonra xeyli
mürəkkəbləşmişdir. Həmin bazarlar dinamik amilə çevrilərək, dünya maliyyə
bazarlarının təşəkkül tapmış sxemlərinə ciddi təsir göstərir. İqtisadiyyatı
transfonnasiya mərhələsində olan, dayanıqlı «keçid» böhranına düçar olmuş
ölkələrdə yenicə yaranan mali]/yə bazarlarının rolu isə zəifdir.
ABŞ-m ssuda kapitalları bazarından sonra öz həcminə görə ikinci yeri
506