Kitabın nəşrinə göstərdiyi köməyə görə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı

(və  qızıla)  olan  paritetə  nisbətən  yuxarı  yaxud  aşağı  0,75%  hüdudlarında 

tərəddüd  edə  bilərdi.  Milli  valyutanın  məzənnəsi  bu  hüduda  çatdıqda,  yeni 

valyuta  sisteminin  iştirakçısı  olan  ölkənin  dövlət  bankı  dollar  ehtiyatını 

valyuta bazarında satmaqla, öz valyutasını almaq və bununla da onun dollara 

(və  qızıla)  «bağlanılmış»  məzənnəsini  3diksəltmək  öhdəliyini  qəbul  edirdi. 

Yeni sistemin bu mexanizmi ölkələr daxilində maliyyə sabitliyini, o cümlədən 

kreditlər üzrə faizlərin dayanıqlığını təmin edir, bunun nəticəsində isə ölkəyə 

xarici kapitalın axını, iqtisadi artım üçün əlverişli işgüzar mühit yaradılırdı. 

Bretton-Vuds  valyuta  sistemi  dünya  iqtisadiyyatının,  o  cümlədən 

ümumdünya ticarətinin güclü inkişafına, birbaşa investisiyaların böyük həcmə 

çatmasına,  beynəlxalq  maliyyə  bazarlarının  meydana  çıxıb,  sürətlə  inkişaf 

etməsinə,  pul  axınlarının  nəhəng  miqyas  almasına  şərait  yaradaraq,  1970-ci 

illərin  əvvəlinədək  müntəzəm  surətdə  işləmişdir.  Amma  zaman  ötdükcə, 

beynəlxalq  hesablaşmalarda  ABŞ  dollarına  imtiyazlı  mövqe  təmin  edən 

Bretton-Vuds sistemində pozuntular meydana çıxmağa başladı. 

1960-cı  illərin  ikinci  yarısı  Amerika  iqtisadiyyatı  üçün  ümumilikdə 

əlverişli olmamışdır: ABŞ fınnalarmı sıxışdınnağa başlayan Yaponiya və Aİ 

korporasiyaları  qüvvətlənirdi,  əmək  məhsuldarlığı  aşağı  düşürdü,  xarici 

ticarətdə  kəsirin  məbləği  çoxalırdı  (xüsusilə  Yaponiya  ilə),  inflyasiyanın 

səviyyəsi  yüksəlir,  məşğulluq  dərə-cəsi  aşağı  düşürdü.  Dolların  dayanıqlığı 

getdikcə daha böyük şübhələrə səbəb olurdu (ABŞ-m 1 troya unsiyası = 35 

dollar  nisbətini  saxlamaq  cəhdləri  etiraz  doğururdu)  və  öz  əksini  Fransa 

Bankının  dolları  əsas  ehtiyat  valyutası  kimi  qəbul  etməməsində,  öz 

ehtiyatlarını  dolların  bazar  dəyəri  əsasında  yenidən  hesablamasında,  yəni 

əslində  heç  kimlə  razılaşdırmadan  dolların  devalvasiyasını  həyata 

keçirməsində tapmışdı. 

Bretton-Vuds  valyuta  sisteminin  dağılması.  Sistemin  fəaliyyət 

göstərən mexanizmlərini müasirləşdirmək istiqamətində atılan addımlar kimi, 

1969-cu  ildə  BVF  hesablaşmalar  üçün  XBH  tətbiq  etdi  və  qızıl-deviz 

standartını XBH standartı ilə əvəzlədi. 1971-ci ilin avqustunda ABŞ hökuməti 

qızıl  külçələrinin  dollara  satılmasını  rəsmi  olaraq  dayandırdı,  1970-1971-ci 

illərdə isə dövlət qiymətli kağızları üzrə faiz dərəcələrini yol verilən həddən 

aşağı, 8%-dən 3,3%-ə endirməyə məcbur oldu. Tezliklə, ABŞ dolların 1 troya 

unsiyası = 35 dollar pariteti üzrə qızıla bağlanmasının 

516 

---

ləğvi  barədə qərar qəbul etdi. 1971-ci  ildə Bretton-Vudsun əsas iştirakçdarı 

Qərbi  Almaniya  və  Niderlandın  dinamik  iqtisadi  artımı  (o  cümlədən  əmək 

məhsuldarlığının  yüksəlməsi)  və  maliyyə  sistemlərinin  xüsusilə  dayanıqlı 

olması  nəticəsində  məzənnələri  açıq-aşkar  azaldılmış  olan  markanın  və 

quldenin məzənnəsinin sərbəst enib-qalxmasına icazə verilməsi barədə qərar 

qəbul  etdi.  Beləliklə,  müharibədən  sonrakı  valyuta  sisteminə  yenidən 

baxılması  tez  bir  zamanda  onun  ləğvi  ilə  nəticələndi.  Fikrimizcə,  burada 

«iflas»  terminindən  istifadə  edilməsi  düzgün  deyil:  təcrübədə  Bretton-Vuds 

sisteminin işləməyən həlqələrinin dəyişdirilməsi  yaxud ləğvi  «iflas»  tenuini 

ilə ifadə olunan təzahürün qarşısını almağa imkan venuişdi. Burada daha çox 

Bretton-Vuds  sistemində  aparılan  islahatdan,  onun  ayrı-ayrı  hissələrinin 

sökülməsindən danışıla bilər və bu proses 17 ölkənin milli valyutasının avro 

ilə əvəz edilməsindən sonra da davam edir. 

18.8.

 

Yamayka konfransı. Müasir valyuta sistemi 

1970-ci  illərdə  dünyanın  aparıcı  dövlətlərinin  hökumətləri,  habelə 

beynəlxalq  maliyyə  qurumlarının  (BVF,  BYİB,  Bazel  Beynəlxalq 

Hesablaşmalar Bankı və s.) rəhbərləri dünya iqtisadiyyatının və maliyyəsinin 

son  həddədək  beynəlmiləlləşməsi  və  onların  qloballaşması  ilə  xarakterizə 

olunan  yeni  şəraitdə  «işləməyən»  Bretton-Vuds  sisteminin  alternativinin 

axtarışında  idi.  1976-cı  ildə  bu  məsələ  dünyanın  aparıcı  ölkələrinin  BVF 

çərçivəsində  keçirilən  Yamayka  konfransında  (Kinqston  şəhəri)  öz  həllini 

əsasən  tapmışdı.  Konfransın  iştirakçıları  hüquqi  baxımdan  BVF-in 

Nizamnaməsinə Əlavə kimi rəsmiləşdirilmiş Yamayka Sazişini qəbul etdilər 

(1978-ci ilin yanvarından qüvvəyə minmişdi). 

Yamayka  Sazişinin  məzmunu.  Ümumdünya  valyuta  sisteminə  daxil 

edilən Yamayka Sazişinin mahiyyəti aşağıdakılardan ibarətdir: 

•

 

Bretton-Vuds  idarələri  (BVF,  BYİB,  DB)  özünün  millətüstü 

fəaliyyətini  beynəlxalq  tənzimləyici  idarələr  qismində  genişləndirir  və 

möhkəmləndirir, onların rolu isə getdikcə artır; 

•

 

qızılın valyuta vahidlərinin dəyər ölçüsü qismində funksiyası aradan 

qaldırılır və buna müvafiq olaraq, qızılın möhkəm qiyməti ləğv olunur. Bu isə, 

qızılın  pul  funksiyasının  tədricən  itinnəsini  (demonetizasiya),  bir  neçə  əsr 

ərzində yerinə yetirdiyi dünya pulu rolunu oynamasının başa çatmasını ifadə 

edirdi; 

517 

---

•

 

qızıl adi əmtəəyə çevrilir və qiyməti tələblə təklif arasındakı nisbətlə 

müəyyənləşir. Banklara qızılı sərbəst bazarda formalaşan qiymətlərlə almaq 

və satmaq imkanı verilir; 

•

 

ölkələr arasında valyuta münasibətləri onların milli pul vahidlərinin 

üzən  məzənnələrinə  əsaslanır.  Məzənnələrin  enib-qalxması  aşağıdakı 

amillərlə şərtləndirilir: 

■

 

valyutaların  daxili  bazarlarda  alıcılıq  qabiliyyətlərinin  faktiki 

dəyər nisbətləri; 

■

 

milli  valyutaların  beynəlxalq  bazarlarda  tələbi  və  təklifi 

arasındakı nisbət. 

1969-cu ildə BVF-in rəhbərliyinin qərarı ilə tətbiq edilməyə başlanmış 

kollektiv  valyuta  vahidi  XBH-in  niyyəti  onu  həm  qızıla,  həm  də  dollara 

alternativ kimi, beynəlxalq valyuta sisteminin əsas ehtiyat aktivinə çevirmək 

olmuşdur. Bu valyuta vahidi müasir beynəlxalq valyuta sisteminin əsas ehtiyat 

aktivinin maddəsi kimi qalsa da, obyektiv baxımdan «qızılın əvəzedicisinə» 

çevrilə bilməzdi. Qızıl yaxın gələcəkdə də «qızıl» kimi qalacaq. 

Pul (valyuta) bazarı bütövlükdə maliyyə sisteminin, hətta iqtisadiyyatın 

vəzi)^ətini  xarakterizə  edən  indikator  kimi,  maliyyə  sisteminin  mərkəzi 

həlqəsidir. Bu bazar əməliyyatlarının həcminə görə maliyyə bazarının qalan 

seqmentlərindən  (istiqrazlar  və  səhmlər  bazarları)  böyükdür:  burada 

bağlanılan  əqdlərin  gündəlik  məbləği  orta  hesabla  1,7-1,8  trilyon  dollardır 

(2003-cü  il).  Müqayisə  üçün:  istiqrazlar  (dövlət  və  özəl)  bazarında  aparılan 

əməlİ3^atlarm gündəlik həcmi 700-900 milyard dollar, səhmlər bazarında isə 

130-180 milyard dollardır. 

Valyuta  bazarında  valyuta  depozitləri  ilə  tələb  olunanadək  aparılan 

əməliyyatlar  üstündür.  Buna  müvafiq  olaraq,  valyuta  bazarı,  xarici 

valyutaların  alqı-satqısı  ilə  əlaqəli  olan  və  valyuta  vəsaitlərinin  səfərbər 

olunması,  yığımı  və  istifadəsi  sahəsində  mühüm  funksiyaları  yerinə  yetirən 

sistemdir. 

Valyuta bazarının əsas funksiyaları. İlk növbədə onun bu funksiyaları 

sadalanmalıdır: 

•

 

xarici  ticarət  əməliyyatlarına  və  kapitalın  sərhədi  keçməsi  ilə  bağlı 

əməliyyatlara valyuta-kredit və hesablaşma xidmətlərinin göstərilməsi; 

•

 

xarici ticarət üzrə hesablaşmaların, kapitalların, işçi qüvvəsinin 

518 

---