Müasir dövrün məşhur iqtisadçıları (onları bəzən neomarksist
adlandırırlar), o cümlədən l.Vallerstayn, S.Amin, Y.Qaltunq, R.Koks və
başqaları beynəlxalq münasibətləri müxtəlif dövlətlərin, iqtisadiyyatların,
cəmiyyətlərin, ideologiyaların və mədəniyyətlərin qlobal sistemi kimi müəyyən
edir. Bu nəzəriyyəçilərin istifadə etdiyi əsas anlayışlar «ümumdünya sistemi»
(«dünya-sistem») və «dünya iqtisadiyyatı»dır. «Dünya iqtisadiyyatı» anlayışı
beynəlxalq agentlərin qarşılıqlı münasibətləri sistemini əks edir və burada
iqtisadi baxımdan daha güclü olan tərəf həlledici rol oynayır. Onların baxışlarına
müvafiq olaraq, dünya iqtisadiyyatının əsas əlamətləri istehsalın ümumdünya
miqyasında təşkili, əmək bazarının seqmentləşməsi, istehlak modellərinin
standartlaşması,
dövlətin
maliyyə
sahəsinə
müdaxilə
imkanlarının
məhdudlaşması və «hərtərəfli maliyyələşmə» (maliyyə alətləri ilə manipul-
yasiya) meylilərinin qlobal miqyasda güclənməsi, total özəlləşmə şəraitində
TMK-nın, maliyyə idarələrinin əhəmiyyətinin artmasıdır. Bu konseptual
müddəalar bütövlükdə dünya iqtisadiyyatında 2008-ci ilədək mövcud olan
reallığı əks etdirirdi.
Neomarksistlər dünya kapitalizm sistemini sosial xərclərin azalmasına,
tam məşğulluq siyasətinin pozulmasına, vergi (fıskal) sistemlərinin varlı
ölkələrin maraqlarına uyğun olaraq dəyişdirilməsinə görə kəskin tənqid edirdilər.
Onlar düzgün qeyd edirdilər ki, dövlətlər öz sosial funksiyalarını get- gedə itirir,
əhali dövlət hakimiyyəti elementlərini (onlara keçən sosial funksiyalarla bərabər)
ələ keçirən qüdrətli korporasiyalar və banklarla təkbətək qalır. Bu siyasət
nəticəsində beynəlxalq sistemin üzvləri (agentləri) arasında qeyri-bərabərliyin
artması prosesi sürətlənir. Bu isə, öz növbəsində, sistemin «periferiya»
agentlərinin (zəif inkişaf etmiş ölkələr və regionlar) «mərkəzlər» və özləri
arasında fərqlərin aradan qaldırılmasının hətta ayrı-ayrı imkanlarından məhrum
olunması ilə nəticələnir. Varlı ölkələrin və əhalinin ən zəngin təbəqələrinin
maraqlarına xidmət edən və dünyaya zorla qəbul etdirilən «hiperliberalizm»
ideologiyası (radikal liberalizm, libertarizm) xüsusilə kəskin tənqidə məruz
qalırdı.
Hiperliberalizm sərvətlərin yoxsul ölkələrin xeyrinə yenidən bölgüsü
cəhdlərini belə rədd edərək, bunu «proteksionist müdaxilə» hesab edir
(F.Hayekin və M.Fridmanm konsepsiyasının mahiyyəti bundadır), dövlətin
roluna müstəsna olaraq qlobal bazar qüvvələrinin maraqları nöqteyi-nəzərindən
yanaşır. Neomarksistlər qeyd edirdilər: dünyada dominantlıq edən bu irticaçı
58
radikal-liberal ideologiya kütləvi şüura TMK-nın qloballaşmasına alternativin
olmadığını təlqin edir. Bu, keçmişdə marksizm ehkamlarının («marksizmin
sarsılmaz qanunları») yayılmasından o qədər də fərqlənmir. Bu halda
hiperliberalizmin ardıcılları inkişaf etmiş dövlətlərin və yoxsul, o cümlədən yeni
kapitalist ölkələrindəki (Rusiya, Şərqi Avropa, Mərkəzi Asiya dövlətləri) hakim
dairələrin maraqlarına açıq-aşkar xidmət edirlər; onlar müasir dünya sistemində
baş verən ziddiyyətli meyilləri; cəmiyyətin get-gedə daha böyük hissəsinin
hakimiyyət və iri korporasiyalar tərəfindən zorla qəbul etdirilən siyasi, ictimai,
sosial-mədəni münasibətlərdən təcrid olunmasını gönnəməyə çalışırlar.
Neomarksizm nəzəriyyəçiləri müasir beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin son
dərəcə ədalətsizliyini kəskin ifşa edir, onun keyfiyyət baxımından təftiş
olunmasım tələb edirlər. «Mərkəz» öz imtiyazlarını və «periferiya» ilə
qeyri-bərabər mübadilədən mənfəət əldə etmək imkanlarını qorumağa təkidlə
çalışdığına görə, sonuncular öz maraqlarını «mərkəzlə» getdikcə daha az
bağlayırlar: yoxsul ölkələr, onların xalqları «mərkəzlə» yaxınlaşmağa yönəlmiş
təşviqedici səbəbləri görmürlər və bu əsasda muxtariyyətçilik prosesləri inkişaf
edir. Aydındır ki, bütün bunlar «mərkəzdən» idarə oluna bilməyəcək yeni
təhlükəli vəziyyət yaradır. Neomarksist təfəkkürə görə, bu vəziyyətdən çıxış yolu
Samir Aminin ifadə etdiyi kimi, «azğın qloballaşma» olan neoliberal siyasətdən
imtina edilməsi yolundadır. Bu cür qloballaşmanın yoxsul ölkələr və xalqlar üçün
dağıdıcı xarakteri beş inhisardan: yeni texnologiyalar üzərində inhisardan,
maliyyə axınlarına nəzarət üzərində inhisardan, təbii resursların əldə edilməsi
üzərində inhisardan, strateji kommunikasiyalara nəzarət üzərində inhisardan,
kütləvi qırğın silahlarına malik olma üzərində inhisardan qaynaqlanır.
Buna görə də «mərkəzdən» asılı olan «periferiya» ölkələrinin başlıca
vəzifəsi «mərkəzin» «əyalət» üzərində dominantlığmı dağıtmaq yolu ilə mövcud
sistemlə «fərqlərin aradan qaldırılması strategiyasım» həyata keçirməkdir.
Təhlilçilərin ehtimalına görə, bunun üçün «anti-sistem qüvvələr cəbhəsinin»
fonnalaşdırılması vacibdir. Bu cəbhə millətçiliyin geniş yayılmış, iri kapitalın:
TMK, TMB və onların hökumətlərinin strategiyaları ilə stimullaşdırılan
cəhalətpərəst etnik, dini və şovinist formalarına qarşı «pozitiv millətçilik»
vasitəsilə yaradıla bilər. «Pozitiv millətçilik» məfhumunun özünün
neoliberalizmin radikal meyarlar baxımından təfsiri regional əməkdaşlığı nəzərdə
tutur və sıx inteqrasiya olunmuş ölkələrin, regionların sərhədyanı
59