Kitabın nəşrinə göstərdiyi köməyə görə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı

18.14.

 

Maliyyə alətləri: bazarın mexanizmləri 

- derivativlər 

Derivativ  (ingiliscə  -  derivative)  qiyməti  yaxud  şərtləri  baza  kimi 

götürülən  maliyyə  alətinin  müvafiq  parametrlərinə  istinad  edən  törəmə 

maliyyə alətidir. Adətən, derivativin satın alınmasının məqsədi baza aktivinin 

əldə  olunması  deyil,  onun  qiymətinin  dəyişməsindən  gəlir  qazanmaqdır. 

Beləliklə,  ehtikarçı  tərkib  hissəsi  onda  əvvəlcədən  mövcuddur.  Derivativin 

fərqləndirici  xüsusiyyəti,  onun  sayının  baza  alətinin  sayına  bərabər 

olmamasıdır. Adətən, baza aktivinin emitentinin derivativ buraxılışı ilə heç bir 

əlaqəsi olmur. 

CFD  (Contract  for  differences)  -  fərq  üzrə  müqavilə  olub,  baza 

aktivinin  qiymətinin  dəyişməsindən  mənfəət  əldə  olunmasını  təmin  edən 

alətdir.  Məsələn,  şirkət  özü  səhmləri  üzrə  derivativ  buraxmadığı  və  onlarla 

ticarət  etmədiyi  halda,  onun  səhmlərinin  əsasında  bağlanılan  CFD 

müqavilələrinin ümumi sayı buraxılmış səhmlərin sayından bir neçə dəfə çox 

ola bilər. 

Derivativin aşağıdakı xüsusiyyətləri var: 

•

 

dəyəri  faiz  dərəcəsinin,  malın  yaxud  qiymətli  kağızın  qiymətinin, 

mübadilə  məzənnəsinin,  qiymətlərin  yaxud  faiz  dərəcələrinin  indeksinin, 

kredit reytinqinin yaxud kredit indeksinin, başqa dəyişən kəmiyyətlərin (bəzən 

«bazis» adlandırılan) dəyişməsinin ardınca dəyişir; 

•

 

satın alınması üçün başqa alətlərlə müqayisədə az ilkin investisiyalar 

tələb olunur; 

•

 

ödənişlər gələcəkdə yerinə yetirilir. 

Mahiyyətcə,  derivativ  iki  tərəf  arasında  bağlanılan,  onların  müə}^ən 

aktivi yaxud məbləği müəyyən edilmiş gün və ya onun yaxınlaşdığı tarixədək 

razılaşdırılmış  qiymətlə  vermək  öhdəliyini  (hüququnu)  təsbit  edən 

müqavilədir. 

Derivativin  törəmə  maliyyə  aləti  qismində  müəyyənləşdirilməsinə 

başqa  yanaşmalar  da  var.  Bu  yanaşmalara  əsasən,  başqa  maliyyə  alətinə 

istinad etdiyinə görə, müddətlilik əlamətinin olması vacib deyil. Digər baxışa 

görə,  yalnız  qiymətlər  arasındakı  fərq  hesabına  gəlir  əldə  edilməsini  təklif 

edən  və  malların  və  başqa  baza  aktivinin  göndərilməsi  üçün  istifadə 

olunmasını nəzərdə tutmayan alətlər törəmə hesab oluna bilər. 

539 

---

Müxtəlif  ölkələrin  təhlilçiləri  əsaslı  olaraq,  derivativlərin  böyük 

həcmini qlobal böhranın ən ağır formada genişlənməsinin səbəblərindən biri 

hesab  edirlər.  Belə  ki,  müxtəlif  məlumatlara  görə,  böhran  ərəfəsində 

derivativlərin əlaqəli olduğu bütün şirkətlərin, fondların, bankların və s. dəyəri 

100  milyard  dollardan  çox  olmadığı  halda,  dünya  maliyyə  sistemində  800 

milyarddan  1  trilyon  dollaradək  məbləğdə  derivativ  dövriyyədə  olmuşdu. 

Beləliklə,  2008-ci  ildə  partlayan  «iri  sabun  köpükləri»  yaradılmışdı.  Buna 

görə də böhrana düçar olmuş bütün ölkələrdə həm törəmə maliyyə alətlərinin, 

həm də hecinq-fondlarınm güclü tənqidi təsadüfi deyil. Rusiyada «Qiymətli 

kağızlar  bazarı  haqqında»  22  aprel  1994-cü  il  tarixli  №39-03  Qanunda 

müəyyən olunduğu kimi, törəmə maliyyə alətlərinin çoxu qiymətli kağız kimi 

tanınılmır. Emitentin opsionu istisnahq təşkil etsə də, «törəmə qiymətli kağız» 

kimi  tenninlə  rastlaşmaq  mümkündür:  qiymətli  kağızlara  əsaslanan  alətlər 

(istiqraz üzrə forvard müqaviləsi, səhmlər üzrə opsion, depozitari qəbzi) bu 

anlayışla əhatə olunur. 

Valyuta əqdlərinin formaları. Valyuta əqdlərinin aşağıdakı formaları 

başlıca  rol  oynayır:  fyuçers  kontraktları,  spot  müqavilələri,  müddətli 

müqavilələr (forvard müqaviləsi) svoplar (valyutaların icra müddəti müxtəlif 

olan müddətlərdə alqı-satışı üzrə eyni zamanda yerinə yetirilən əməliyyatlar). 

Spot (kassa) alətləri: Spot məzənnələri matrisindən istifadə olunması 

mübadilə  məzənnələrinin  bazar  sisteminə  aydınlıq  gətirilməsi  üçün  mühüm 

əhəmiyyət  kəsb  edir.  Buna  valyutanın  ən  yüksək  məzənnəsinin  təsbit 

olunması və sonradan valyutanın məzənnəsinin axtarılan, gündəlik nəşrlərdə 

dərc olunmayan əks kəmiyyətinin hesablanması əsasında nail olunur. 

Fyuçers  (fyuçers  müqaviləsi)  {ingiliscə  futures).  Bu  törəmə  malİ3^ə 

aləti,  yəni  baza  aktivinin  alqı-satqısı  haqqında  müddətli  birja  müqaviləsi 

XVIII  əsrdən  qüvvədədir.  Müqavilə  bağlanarkən,  tərəflər  (alıcı  və  satıcı) 

aktivin  bütün  parametrlərini  əvvəlcədən  müəyyənləşdirməklə,  onun  yalnız 

qiymətinin  səviyyəsi  və  göndərilmə  müddətini  razılaşdırır  və  öhdəliklərini 

yerinə yetirənədək birja qarşısında məsuliyyət daşıyırlar. 

Fyuçersi  təşkil  olunmuş  bazarda  dövriyyədə  olan  forvard 

müqaviləsinin  standartlaşdırılmış  növü  kimi  nəzərdən  keçirmək  olar. 

Fyuçerslərin iki əsas növü var: 

1) müqavilənin yerinə yetirildiyi tarixdə alıcının əldə etməli, satıcının 

540 

---

isə spesifikasiyada müəyyən edilmiş miqdarda baza aktivini satmalı olduğunu 

nəzərdə  tutan  göndəriş  fyuçersi.  Göndərişlər  birja  müzaidələrinin  son 

tarixində təsbit olunmuş hesablaşma qiyməti ilə yerinə yetirilir; 

2)  baza  aktivi  fiziki  göndərilmədən,  kontrakt  qiyməti  ilə  kontraktın 

yerinə yetirildiyi tarixdə aktivin faktiki qiyməti arasındakı məbləğdə müqavilə 

iştirakçıları  arasında  pul  hesablaşmalarının  aparılmasını  nəzərdə  tutan 

hesablaşma  (göndərişsiz)  fyuçersi.  Adətən  baza  aktivinin  qiymətinin 

dəyişməsi riskinin hecinqi yaxud ehtikarçıhq məqsədi üçün istifadə olunur. 

Svop  (ingiliscə  -  swap)  -  mənfəəti  artırmaq  (xərcləri  və  riskləri 

azaltmaq)  yaxud  faiz  dərəcələrinin  dəyişdirilməsi  üçün  aktivlərin  və 

passivlərin başqa ödəniş müddətləri olan eyni cür aktivlərə yaxud passivlərə 

mübadilə  olunması  (faiz  svopu,  valyuta  svopu,  kredit-defolt  svopu)  üzrə 

bağlanılan müqavilə. 

Valyuta  bazarlarını  birləşdirən  həlqə  kimi,  svop  fəaliyyəti  xarici 

valyutalarla  əməliyyatlar  keçirilərkən  diskontun  mahiyyətinin  başa 

düşülməsində  başlıca  rol  oynayır.  Svop  fəaliyyətinin  uzun  müddət  həyata 

keçirilməsi  qaçılmaz  olaraq  müəyyən  xarici  valyutanın  spot  məzənnəsinin 

yüksəlməsinə  və  forvard  yaxud  satış  məzənnəsinin  aşağı  düşməsinə  gətirib 

çıxarır.  Bunun  nəticəsində  forvard  əməliyyatlarında  diskont  fonnalaşsa  da, 

müəyyən  mərhələdə  diskontun  fasiləsiz  artımı,  habelə  valyuta  bazarında 

mükafatın yaxud diskontun yenidən bərabərləşməsi (tarazlıq və ya daha dəqiq 

desək,  bu  cür  tarazlaşmaya  meyil)  baş  verdiyinə  görə,  investorların  arbitraj 

əməliyyatlarına marağı zəifləyir. 

Forvard  (forvard  müqaviləsi)  {ingiliscə  -  forward)  bir  tərəfin 

(satıcının) müqavilə ilə  müəyyənləşdirilmiş  müddətdə başqa tərəfə  (alıcıya) 

əmtəəni  (baza  aktivini)  vennəsini  yaxud  alternativ  pul  öhdəliyini  yerinə 

yetinnəsini, alıcının isə həmin baza aktivini qəbul edib, dəyərinin ödəməsini 

nəzərdə tutan müqavilədir (törəmə maliyyə  alətidir). Müqavilənin  şərtlərinə 

görə,  tərəflər  arasında  öhdəliyin  yerinə  yetirildiyi  vaxt  baza  aktivinin 

göstəricisindən asılı  olan məbləğdə qarşılıqlı pul öhdəlikləri  meydana çıxır, 

müqavilədə razılaşdırılmış qaydada və müddət ərzində yaxud tarixdə yerinə 

yetirilir. 

Müxtəsər  desək,/brvorJ  əqdləri  -  xarici  valjmta  ilə  aparılan  müddətli 

əməliyyatlardır.  Spot  (kassa)  əqdlərində  valyuta  müştəriyə  dərhal,  forvard 

(müddətli) əqdlərində isə dəqiq müəyyənləşdirilmiş vaxt ərzində verilir. Bu 

541 

---