Kitabın nəşrinə göstərdiyi köməyə görə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı
Yüklə 7,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
ölkələrlə iqtisadi və siyasi əməkdaşlığının formalaşmasının zəruriliyinə istinad edir. Onlar öz müstəqilliyi uğmnda yuxarıda göstərilən «beş inhisara» qarşı fəal mübarizə apara bilərlər. Xalqa və demokratik birliklərə istinad etdiyi halda, Latın Amerikasında, Afrikada, Yaxın Şərqdə, qitə ölkələri (Çin və Hindistan) ətrafında birləşən Cənub-Şərqi Asiya dövlətlərində, habelə Avropada yaradılan inteqrasiya qurumları son nəticədə «böyük kapitalı» dövlətlərin və xalqların məhz bu ittifaqlarının tələblərinə uyğun olaraq genişlənməyə vadar edəcək. Sonra bu ittifaqlar təsərrüfat həmrəyliyinin və qarşılıqlı asılılığının daxili və regionlararası proqramlarını, o cümlədən kapitallar bazarlarının stimullaşdırılması, istehsal və başqa sektorlara investisiya qoyuluşunun genişləndirilməsi, qarşılıqlı ticarət üzrə layihələri işləyib hazırlamalıdır. Bu cür proqramların məcmusu dövlətlərdə hətta dünya sistemi səviyyəsinə uyğun olan demokratik islahatların keçirilməsi proseslərinə güclü təkan verə bilər. S.Aminin konsepsiyasına görə, bu proqramlar uzun müddət üçün «dünya kapitalizmindən dünya sosializminə keçidin bir sıra mərhələdən ibarət» vəzifə ola bilər. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin radikal solçu nəzəriyyəsinin başqa görkəmli nümayəndəsi olan, 30ixanda sitat gətirdiyimiz R.Koks da analoji ideyaları inkişaf etdirir. O, qloballaşma, yoxsulluğun artması və dövlətin öz sosial funksiyalarını yerinə yetirməkdən imtina etdiyi şəraitdə iri kapitalın qüdrətinin möhkəmlənməsi proseslərini təhlil edir. Bunlar, öz növbəsində, qaçılmaz olaraq insanların mövcud olan sistemin ayrı-ayrı tərəflərindən deyil, bütövlükdə qlobal sistemdən narazılığının artmasına gətirib çıxarır. Buna görə də insanların və qurumların fəaliyyəti daha sıx əlaqələndirilməli, aralarındakı münasibətlər təkmilləşdirilməli, nəticədə isə dünya sisteminin humanizm istiqamətində təkamülünə təsir güclənməlidir. Qeyd edək ki, «solçu» nəzəriyyəçi-iqtisadçılar və onların baxışları təkcə beynəlxalq siyasi və iqtisadi münasibətlər sahəsində aparılan tədqiqatlara deyil, həmçinin, beynəlxalq münasibətlərin sosiologiyasına da müəyyən təsir göstərir. Bunu təsadüf hesab etmək olmaz: hər bir dominant nəzəriyyəyə, məsələn, əsasən hakim dairələrin maraqlarını əks etdirən radikal neoliberalizmə düşkünlük, ehkamçılıq, tənəzzül, perspektiv (strateji) ideyaların çatışmazlığı xasdır. Tamamilə başqa mövqelərdən çıxış edən, qarşılanna qlobal vəziyyəti dəyişdinnək vəzifəsi qoyan alimlər daha perspektiv və maraqlı ideyaları taparaq, onları hökumətlərin və iri korporasiyaların hələ də əl çəkmədiyi. 60 qlobal böhranın ən ağır formalarda təzahürü nəticəsində əmək haqqı hesabına yaşayan milyonlarla insana ziyan vuran köhnəlmiş libertarianizmə qarşı qoyurlar.
Ümumdünya elmi-iqtisadi ictimaiyyət 2008-ci ildəki qlobal böhranın birinci fazasından başlayaraq hərəkətə gəldi və sözün hərfi mənasında böhranın səbəblərinin, yeni Böyük böhranın qarşısını ala bilən «iksirin» axtarışına başladı. Təhlilçilərin, demək olar ki, əksəriyyəti mərkəzi ideya ətrafında cəmləşir: bəşəriyyət öz məhvinin passiv müşahidəçisi mövqeyini tutmaq istəmirsə, kapitalizmin simasını əsaslı surətdə dəyişdinnəlidir. Bu mənada vəziyyət 1929-1933-cü illərin Böjmk böhran dövründə yaranan mühitin güzgü əksini xatırladır. O zaman əsas elementi heç nə ilə məhdudlaşdırılmayan sahibkarlıq azadlığı, «laisses faire» olan klassik liberalizmin sonunun yetişdiyi aydın idi. Bu azadlığın tərəfdarlarının qəzəbli müqavimətinə baxmayaraq, daha uzaqgörən siyasətçilər prezident Ruzveltin, onun yeni kursunun ətrafında birləşdilər. Kapitalizmin gələcək inkişafına dövlət tənzimlənməsinin bütöv sisteminə əsaslanan keyfiyyətcə yeni baxışın qalib gəlməsi «ümumi rifah dövlətinin» inkişafının, qarışıq iqtisadiyyatın formalaşmasının, sosial dövlətin təşəkkül tapmasının bünövrəsini qoydu. Pol Samuelsonun «qoca, xeyirxah kapitalizmi» dəyişdirmədən qoruyub saxlamağa çalışan ehkamçı-inqilabçılara ünvanlanmış: «tam sərbəst sahibkarlıq dövıli kraliça Viktoriya dövründə qaldı» kəlamı məşhurdur (F.Hayek, C.Fridman və başqaları). İndinin özündə də dövlətin rolunun güclənməsi ilə bərabər, son 30 ildə hadisələrin son dərəcə qeydi-adi əlverişli məcrada cərəyan etməsindən (libertarianizm siyasəti) sıçrayışla zənginləşmək üçün istifadə edən iri korporasiyaların və bankların fəaliyyəti üzərində cəmiyyətin nəzarətinin artmasından dəhşətə gələn ehkamçı liberallara (daha dəqiq desək,
kapitalizmin islah olunması məsələsində müəyyən konsensus formalaşmışdır. Sual yalnız onun necə islah olunmasındadır. Hansı istiqamətlərdə və fonnalarda? Hansı dərinliklə və radikallıqla? Dövlətin iqtisadiyyata 61
müdaxiləsinin, onun fəallığının hüdudları haradadır? Müzakirələr məhz bu sualların ətrafında gedir. Amma Rusiyada bu müzakirələr akademik və elmi dairələrin müzakirə dairəsindən kənara çıxmır. Bu baxımdan Braun universitetinin beynəlxalq siyasi iqtisad üzrə professoru Mark Blaytın «Kapitalizmin sonu? Mark Tven, Leyk Voqebon və indiki böhran» məqaləsində söylənilən mülahizələr maraq doğurur. Müəllif mənfəət dalınca qaçaraq ən incə metodlardan istifadə edən iri bankların və korporasiyaların tamahkarlığından şikayətlənir. Amma dağıdıcı meyilin səbəbkarı onları yoldan çıxaran dövlətin özüdür. Hansı yolla? Banklar qarşısında duran,»onların mənfəət uğrunda bir-birini dəlicəsinə təqib etməsi qarşısında bütün maneələr aradan götürülmüşdü». Blayta görə, dərin böhranın səbəbi dövlətin seçdiyi siyasət modelinin qüsurlu olmasındadır. Siyasətçilər, ekspertlər və ictimaiyyət bazara yöndəmsiz və səmərəsiz dövlət müdaxiləsindən imtina olunan kimi, möcüzəli qaydada özünü tənzimləyən, heç bir risk olmadan get-gedə daha çox fayda verə bilən mexanizm kimi yanaşmağa başlamışdı - hər iki partiyanın siyasətçiləri məhz bu cür hərəkət etmişdilər. Bütün bunlar maliyyə sektorunun daim ortadan yüksək mənfəətə can atılmasından asılı vəziyyətə düşməsi, eyni zamanda ABŞ- m ÜDM-in get-gedə daha böyük və mühüm hissəsinə çevrilməsi ilə nəticələnmişdir. Mark Blaytın qeyd etdiyi səbəblər qlobal böhranın dərkində həqiqətən də mühüm əhəmiyyətə malikdir. Lakin onun son nəticəsi daha tutarlı hesab oluna bilər: «bazarın faydası şübhə doğurmayan və özünü tənzimləyən struktur, dövlətin isə həmişə və hər yerdə zorla tənzimləməni tətbiq etməyə çalışan bədheybət olması barədə daha bir ideologiya iflasa uğradı». Bu ideologiya kapitalizmin tarixində dəfələrlə təkrarən qayıdan gecə qarabasmasma bənzəyir. Blayt yazır ki, «1930-cu illər bizə bazara və özünütənzimləməyə inamın səhv olduğunu öyrədərək, tənzimlənən maliyyənin «və ümumi rifah dövlətinin» keynsçi dövrünü bəxş etdi. XX əsrin 1970-ci illərindəki digər böhran dövrü «bizə Keynsin səhv etdiyini və maliyyə tənzimlənməsindən imtina edərək, açıq bazara keçmək vaxtının yetişdiyini göstərdi. Neoliberal qloballaşma adlandırıla biləcək bu sistem indicə partlamışdır. Bu dəfə biz hansı nəticələri çıxaracağıq? Amma görünür ki, Keyns o qədər də səhv etmirdi; onun sistemini dağıtmaq yox, təkmilləşdirmək lazım idi. Lakin yanaşmasının məntiqindən irəli gəlsə də, Blayt belə bir nəticəyə, hələ ki, gəlməmişdir. İndiki böhrandan hələ tam 62 Yüklə 7,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|