mənada çıxarılmalı olan ümumi nəticə bundadır ki, bazar və dövlət həmişə və hər
yerdə bir-birini tamamlayır, zəruridir, antaqonist və məhsuldardır. Kapitalizm
bir sistem kimi, dövlət tərəfindən düşünülmüş tənzimləmə şəraitində ən yaxşı
nəticələr verir və Amerika kapitalizmi buradan istisna deyil. Dövlət və bazar
arasında dəqiq balans yaradılması siyasi məsələdir və hər bir ölkə bunu özü həll
etməlidir. Lakin belə balansın zəmri olması fikri ilə dövlətlərin əksəriyyəti, hətta
ABŞ razılaşır.
2.7.
Səmərəli inkişaf və idarəetmə doktrinası:
yeni təsisatlar
UNCTAD -m bir çox hesabatlarında (2008-2010-cu illər) və son dövrün
başqa beynəlxalq tədqiqatlarında dövlətin maliyyə-iqtisadi və kredit-büdcə
siyasətinin əhəmiyyətli dərəcədə yenidən baxılması ideyaları ilə bağlı məsələlər
nəzərdən keçirilir. Bu, «yeni kensçiliyin» yaxud «keynsçiliyə qayıdışın»
müəyyən dərəcədə əsaslandırılmasıdır. Əsas dəlil bundan ibarətdir ki, qlobal
böhranın nəticələri dalğasında bütün: həm inkişaf etmiş, həm inkişaf etməkdə
olan, həm də keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə «dövlətin rolu, prinsipcə, yenidən
nəzərdən keçirilməlidir»'.
Müasir dövrdə XXI əsrdə qarşılıqlı asılılığı olan dünya qarşısında duran
çağırışlara uyğunlaşmış inkişaf dövləti tələb edilir. Bu dövlət problemlərin həll
olunmasına aşağıdan gələn təşəbbüslər əsasında, maraqlı tərəflərin və
vətəndaşların iştirakını təmin etməklə yanaşmalı, demokratik praktikanın
mikro-əsaslarını fonnalaşdırmalı və yenidən qunnalı, buna istiqamətlənmiş yerli
qüvvələri cəmiyyətin xidmətinə cəlb etməyə çalışmalıdır. O, həmçinin, qarışıq
iqtisadiyyat çərçivəsində özəl sahibkarlıq təşəbbüsünün fəallaşdırılması üçün
inkişaf
prosesinin
idarə
olunmasının
çoxsaylı
modellərindən
və
mexanizmlərindən istifadə etməlidir. Lakin hazırda bir çox ölkələrdə səmərəli
idarəetməyə yönəlmiş institusional islahatlar səmərəli idarəetmə konsepsiyasının
çox dar mənada başa düşülməsi əsasında təbliğ olunur və həyata keçirilir. Həmin
konsepsiya bu cür dar mənada təfsir olunarkən, inkişafın ölçülməsi özünə layiq
yer tutmur. Bu cür anlamanın mənbəyi «yaxşı» və «pis» dövlət sistemləri
arasında məşhur dixotomiyadadır. Belə halda səmərəli idarəetmə
^ ЮНКТАД. Наименее развитые страны. Государство и управление процессом развития. Обзор,
представленный Генеральным секретарем ЮНКТАД, 2009. С. 9.
63
sisteminin formal tipi qeyri-fomıal, şəxslə əlaqələndirilmiş «pis idarəetmə»
sistemi ilə qarşı-qarşıya qoyulur. İdarəetmə sisteminin hər iki tipi konkret
ölkələrin reallıqlarından müeərrədləşdirilmiş «ideal tiplərdir»; stereotip
təsəvvürlərə görə, idarəetmənin «yaxşı sistemləri» inkişaf etmiş ölkələr, pis
sistemlər isə yoxsul və keçid iqtisadi}^atlı ölkələr üçün səciyyəvidir. İslahatların
həyata keçirilməsi proqramlarına səmərəli idarəetmə mövqelərindən yanaşma
göstərir ki, onların həddən artıq iddialı olması islahatların yenidən başlanılmasma
gətirib çıxara və bununla da ölkələrin imkanlarını məhdudlaşdıra bilər. Son
nəticədə belə bur sual yaranır: inkişaf etmiş ölkələrdəki idarəetmə qurumlarının
yoxsul, çox da böyük maliyyə imkanları olmayan ölkələrə köçürülməsi mümkün
və arzuolunandınm? Bu zaman əksər hallarda yoxsul ölkələrdə qüsurlu idarəetmə
sistemi mövcuddur, hakimiyyət iqtisadi siyasətin həyati əhəmiyyət kəsb edən
mühüm məsələləri üzrə əsaslandırılmamış qərarlar qəbul edir. Belə bir məqam
tamamilə aydındır ki, inkişaf etmiş dövlətlərdə pozitiv nəticə verən təsisatların
yoxsul yaxud keçid iqtisadiyyatlı ölkələrə köçürülməsi düzgün deyil; buradakı
şərait başqa olduğuna görə, onlar lazımi pozitiv nəticə verə bilməz. UNCTAD
-m Hesabatmdakı bəzi nəticələrə görə, Asiya və Latın Amerikasının sürətlə
inkişaf edən ölkələrinin təcrübəsi və Rusiyadakı uğursuzluqlar bunu sübut edir.
2.8.
İnkişaf prosesinin idarə olunmasının
təmin edilməsi proqramı
UNCTAD-m Hesabatında təsdiqlənir ki, indi ümumi vəzifə institusional
islahatlar çərçivəsindən çıxıb inkişaf prosesinin səmərəli idarə olunması
məsələlərinin həllinə keçməkdir. İnkişaf prosesinin idarə olunmasının (inkişaf
mövqeyindən idarəetmənin) məqsədi iqtisadi inkişafı stimullaşdırmaq, o
cümlədən struktur islahatlarını sürətləndinnək üçün dövlətin nüfuzundan istifadə
sayəsində cəmiyyət üzvlərinə daha yaxşı gələcək təmin etməkdir. Ümumi planda
bu cür idarəetmə hökumət, dövlətin rəsmi təsisatları, o cümlədən icra və
qanunvericilik hakimiyyəti, bürokratiya, məhkəmə hakimiyyəti və polis orqanları
ilə cəmiyyət arasında qarşılıqlı əlaqələr prosesindən ibarətdir.
İnkişaf prosesinin idarə edilməsi inkişaf sahəsində ümummilli
problemlərin həllinə, milli inkişafın ümumi məqsədlərinə nail olunması vasitəsilə
cəmiyyət üçün yeni imkanların yaradılmasına yönəldilmiş
64
idarəçilikdir. Burada, sadəcə olaraq, müvafiq təsisatların təşkili yox, onların
işlənib hazırlandığı və yaradıldığı çərçivə daxilində siyasət və proseslər nəzərdə
tutulur. Təsisatların seçilməsi həyata keçirilən siyasətdən ayrılmazdır. Beləliklə,
inkişaf prosesinin idarə olunması, milli inkişafın məqsədyönlü həvəsləndirilməsi
və təmin edilməsi, onun məsrəflərinin və xeyrinin düşünülmüş şəkildə
bölüşdürülməsi ilə bağlı olan texnologiyaların, siyasətin və təsisatların
məsələsidir. İcra hakimiyyətinin resursların bölgüsünü qəsb etmək hüququ
yoxdur, bu başlıca məsələ cəmiyyətin nəzarəti altında olmalıdır.
1960-1970-ci illərdə inkişafın planlaşdırılması çox geniş yayılmışdı.
Bundan savayı, beynəlxalq maliyyə qurumları və donorlar da çox zaman ölkələrə
planlaşdırma ilə məşğul olmağı tövsiyə edirdi. 1980-ci illərdə inkişaf etməkdə
olan ölkələr borc böhranının, habelə, dövlətin «məkrli» rolu barədə ehkamçı
təsəvvürlərin (SSRİ-nin süqutundan sonra) təsiri altında struktur yenidənqurması
və özəlləşdirmə proqramları qəbul etdi; planlaşdırma tamamilə dayandırıldı,
bununla bağlı olan qurumlar dağıdıldı və inkişafın stimullaş- dırılması siyasəti
həyata keçirilməyə başlandı. Bu ölkələrin (Çin və qismən Hindistanla Braziliya
istisna edilməklə) iqtisadi həyatında dövlətin rolu kəskin surətdə aşağı düşdü,
sabitləşməyə, özəlləşdirməyə, liberallaşmaya və tənzimləmədən imtinaya
yönəlmiş «islahat proqramlarında» təcəssüm olunan «iqtisadiyyata qarışmama»
prinsipləri rəhbər götürüldü. Həmin illərdə keçid iqtisadiyyatlı ölkələrin bir
çoxunda bəzi sahələrə yaxud şirkətlərin işinə yüksək səvi)^ədə inzibati müdaxilə
şəraitində iqtisadi idarəetmənin rasional sistemi sındırıldı. Bunun nəticəsi isə
strukturlarda tarazlığın pozulması, qeyri-sabitliyin kəskin güclənməsi, hazır
məhsul istehsal edən sahələrin «çökməsi» oldu; bu proses maddi sektorun
böhranlı həcmədək kiçildiyi, hazır məhsulların idxalı ilə əlaqədar ticari kəsiri
yaranan ABŞ iqtisadiyyatına da sirayət etdi.
UNCTAD-m Hesabatında inkişaf prosesinin idarə olunması lehinə çıxış
edən müəlliflər inkişafın planlaşdırılmasmm «köhnə üslubuna» qayıdılmasım
müdafiə etmirlər. Onlar, həmçinin, 1960-1970-ci illərdəki inkişaf dövləti
modelinə dönməyə də səsləmirlər. Müəlliflər buna istinad edirlər ki, ötən
dövrlərdə inkişaf dövlətinin hərəkətlərində həm müvəffəqiyyətlər, həm də
uğursuzluqlar olmuşdur. Onlar təsdiq edir ki, daha dövlətin fəal iqtisadi roluna
etinasızlıqla yanaşıb, bütövlüklə bazara etibar etmək olmaz, indi dövlətin iştirakı
olmadan bazar «avtomatik tənzimləyici» rolunu oynaya bilməz. Hesabatda
göstərilir ki, yaxın keçmişdə öz inkişafında və XXI əsrin
65
Dostları ilə paylaş: |