3.2.
Xarici iqtisadi əlaqələrin nəzəri aspektləri
Xarici iqtisadi əlaqələr (XİƏ) anlayışı. Ayrı-ayrı dövlətlərin ticari-
iqtisadi yaxud xarici iqtisadi əlaqələri, adətən, beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin
bir hissəsi kimi nəzərdən keçirilir. Xarici iqtisadi əlaqələrin özəl xüsusiyyəti
onların milli iqtisadiyyatı dünya iqtisadiyyatı ilə, milli iqtisadi münasibətləri
beynəlxalq iqtisadi münasibətlərlə birbaşa bağlamasıdır. Bununla da, onlar milli
xariei iqtisadi əlaqələrdən yüksəkdə qurulan BİM-in bütün mürəkkəb sisteminin
«əsas özəyi» kimi çıxış edir və onun tərkibinə daxil olurlar.
Beləliklə, iqtisadi kateqoriya kimi, xariei iqtisadi əlaqələr resursların bir
dövlətdən başqa milli təsərrüfatçılıq subyektlərinə hərəkəti zamanı meydana
çıxan təsərrüfat münasibətləri sistemidir. «Bir ölkə - başqa ölkə (ölkələr)»
münasibəti kimi möveud olduğuna görə, onlar fonnaea ikitərəfli münasibətlərdir.
Münasibətlərin məğzi baxımından, burada ticari-iqtisadi əməkdaşlığın neçə ölkə
ilə aparıldığının heç bir prinsipal fərqi yoxdur. Bu ikitərəfli münasibətlər ölkənin
iqtisadi həyatının bütün sahələrini, başlıca olaraq, onun istehsal, ticarət, maliyyə
bölmələrini, habelə investisiya qoyuluşları, işçi qüvvəsinin miqrasiyası və sair
aspektlərini əhatə edir. Əlbəttə, hər bir ölkə öz xarici iqtisadi əlaqələrinin
şaxələnməsində, yəni təsərrüfat əlaqələrinin bir yaxud iki tərəfdaş ölkə ilə deyil,
mümkün qədər çox dövlətlə qurulmasında maraqlıdır.
Xarici iqtisadi əlaqələrin mahiyyəti, onların funksiyaları. Xarici iqtisadi
əlaqələrin şərti qaydada iki funksiyasını fərqləndirmək olar:
1)
beynəlxalq əmək bölgüsünün məhsulu qismində çıxış edən təbii
sərvətlər və əmək fəaliyyətinin maddiləşmiş (hazır məmulatlar, xammal, yarım-
fabrikatlar) və dəyər formaları ilə beynəlxalq mübadilənin təşkili və ona xidmət
göstərilməsi. Bu funksiyanın məzmunu, milli məhsulun xariedə satılmaq üçün
əşya və dəyər fonnalannda konkret istehlakçıya çatdırılmasından ibarətdir;
2)
xarici iqtisadi əməliyyatların həyata keçirilməsi prosesində milli pul
tədavülünün bir hissəsinin beynəlxalq formalara transformasiya olunması. Xariei
maliyyə sektorunun bir hissəsi (ticarətə xidmət göstərilməsi və s.) bunun
nəticəsində formalaşır. İkinci funksiyanın məzmun tərəfi kimi, əmtəə-pul
münasibətləri və pulun BƏB məhsuluna dəyişdirilməsi proseslərinin tam başa
çatmasıdır. Bu proses nəticəsində məhsulda təcəssüm olunmuş istehlak dəyəri
76
beynəlxalq miqyasda tanınır (beynəlxalq qiymət ekvivalenti) və müəyyən
qiymətlə satılır.
Malların, xidmətlərin və insan fəaliyyətinin başqa məhsullarının bir
ölkədən başqa ölkəyə (ölkələrə) fasiləsiz hərəkətini təmin edən dayanıqlı
xarici-iqtisadi (və maliyyə) mexanizmi yaxud kompleksi belə fonnalaşır. Əlbəttə,
bu yalnız ümumi sxemdir, bu prosesə çoxlu «bloklar» - xarici bazarların,
alıcıların tələbatlarının öyrənilməsi, danışıqların aparılması, müqavilə şərtlərinin
yerinə yetirilməsi, valyuta (pul) əməliyyatları və s. cəlb olunmuşdur.
Bir tərəfdən, ölkənin xarici iqtisadi əlaqələri başqa dövlətlərlə və
beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlığın müxtəlif fonnalarmı əhatə edən bütöv
istiqamətdir. Buna müvafiq olaraq, beynəlxalq əməkdaşlığın fonnaları da çox
müxtəlifdir. Bunlar, ilk növbədə, fiziki və hüquqi şəxslərin əməkdaşlığı (bir
yaxud bir neçə əcnəbi tərəfdaşla), konkret ölkənin BMT, GATT, ÜTT kimi
universal təşkilatlarla qarşılıqlı münasibətləridir. Əməkdaşlığın bu fonnaları eyni
zamanda birgə fəaliyyətin konkret sahələrinin xarici iqtisadi tənzimlənməsinin
formaları kimi də çıxış edə bilər.
Digər tərəfdən, dünya bazarının mallara, xidmətlərə, innovasiyalara,
investisiya resurslarına olan tələbatı xarici iqtisadi əlaqələr mexanizmi vasitəsilə
başqa ölkənin (ölkələr qrupunun) daxili bazarına köçürülür. Beləliklə məhsuldar
qüvvələrin artımına tələbat, buradan isə, öz növbəsində, sənayenin, kənd
təsərrüfatının, ticarətin, xidmətlər sahəsinin və maliyyə qurumlarının inkişafına
şərait yaranır. Belə vəziyyətdə daxili bazarının inkişafı ölkə daxilində təklif
həcminin tələbat həcmini üstələməsi, bu isə, öz növbəsində, xarici ticarət
əməliyyatlarının genişlənməsi, kapitalın dəyərinin ucuzlaşması, istehsal və
tədavül xərclərinin azalması ilə nəticələnir.
XlƏ-nin təsnifatı. XlƏ-nin və onun idarə olunması mexanizminin
təşkilinin səmərəliliyi bir çox cəhətdən onun təsnifatı ilə müə^/yən olunur. XİƏ-
nin təsnifatı dedikdə, onun qarşıya qoyulan məqsədlərə uyğun olaraq, müəyyən
əlamətlər üzrə konkı~et qruplara bölgüsü nəzərdə tutulur. Xarici iqtisadi
əlaqələrin təsnifat sistemi əlaqələrin növlərindən və formalarından ibarətdir.
XlƏ-nin növləri. Xarici iqtisadi əlaqələrin növü - bir ümumi əlamət,
məsələn, əmtəə axınının istiqaməti və öz strukturuna əsasən birləşmiş təsərrüfat
əlaqələrinin məcmusudur. Bu əlamətə görə xarici iqtisadi əlaqələr aşağıdakılara
bölünür:
77
1)
malların satılması və ölkədən çıxarılması ilə əlaqədar olan ixrac;
2)
malların alınması və ölkəyə gətirilməsi ilə əlaqədar olan idxal.
Xarici iqtisadi əlaqələrin struktur əlaməti üzrə təsnifatı onların qrup
tərkibini müəyyən edir. O, iqtisadi maraqlar sahəsi və dövlətin xarici iqtisadi
fəaliyyətinin əsas məqsədi ilə bağlıdır. Struktur əlaməti üzrə xarici iqtisadi
əlaqələr aşağıdakılara bölünür:
1)
xarici ticarət;
2)
maliyyə;
3)
istehsal;
4)
investisiya.
Xarici əlaqəbrin formaları. Xarici əlaqələrin formaları dedikdə, həmin
əlaqə növünün mövcudluq üsulu, hər hansı konkret əlaqənin mahiyyətinin zahiri
təzahürü (tərtib olunması) nəzərdə tutulur. Xarici iqtisadi əlaqələrin fonualarına:
ticarət, barter, turizm, injinirinq, françayzinq, lizinq və başqaları aid edilir, (şəkil
3.1)
Göstərilən sxemdə xariei iqtisadi əlaqələrin çoxsaylı formaları ən ümumi
şəkildə verilmişdir. Ticari-iqtisadi əlaqələr inkişaf etdikeə və dərinləşdikeə,
ənənəvi fonualar və istiqamətlər parçalanır (şaxələnir), yeni formalar, növlər,
hətta istiqamətlər meydana çıxır.
Məlum olduğu kimi, xariei tiearət milli qanunvericilik və beynəlxalq
qaydalar nəzərə alınmaqla, ticarətin başlıca məqsədi olan qazanca əsaslanaraq
aparılan konkret əməliyyatlar vasitəsilə həyata keçirilir. Bu zaman işgüzar
mübadilənin adətləri mühüm rol oynayır.
3.3.
Xarici iqtisadi əməiiyyatlar:
anlayışiarın kateqoriyaları, təsnifatı
işgüzar mübadilə adəti hüquqi cəhətdən məcburi olan beynəlxalq-hüquqi
adətlərdən fərqli olaraq, xarici ticarət kontraktına yalnız tərəflərin müqavilə
bağlayarkən razılığa gəldiyi hallarda tətbiq olunur. 1980-ci ildə Vyanada BMT-
nin beynəlxalq alqı-satqı müqavilələri haqqında Konvensiyası qəbul edilmişdir
(Rusiya Federasiyası Vyana Konvensiyasına 1991-ci ildən qoşulmuşdur). Vyana
Konvensiyasının 9-cu maddəsində aşağıdakılar nəzərdə tutulur:
•
tərəflər razılığa gəldikləri istənilən adətlə və öz qarşılıqlı əlaqələrində
müəyyən etdikləri praktika ilə bağlıdır;
•
başqa hal nəzərdə tutulmadıqda, tərəflərin müqaviləyə və ya onun
78
Dostları ilə paylaş: |