Fəsil 24
QLOBAL YOXSULLUQ VƏ DÜNYADA
ƏRZAQ BÖHRANI
24.1.
Qlobal yoxsulluq probleminin anlayışı,
mahiyyəti və məzmunu
Məlumdur ki, yoxsulluq ilk növbədə və əsasən həyati zərurət olan qida
məhsullarının kəmiyyəti və keyfiyyəti ilə ifadə olunur. Ərzaq böhranı, onun
daimi müşayiətçisi olan yoxsulluq və səfalət inkişaf etməkdə olan ölkələr
regionlarında: Asiya, Afrika və Latın Amerikasında (şərti olaraq «Yoxsul
Cənub») cəmləşmişdir. Dünya əhalisinin 80%-i yaxud 4,6 milyard adam burada
cəmləşmişdir və onların təxminən 90%-i lazımi qidalanmadan, elementar tibbi
xidmətdən məhrumdur, daxmalarda, xarabalıqlarda yaşayır. Onların peşə
hazırlığı yoxdur, qaneedici sayda iş yerləri ilə təmin olunmamışlar, əmək
qabiliyyətli hər 3 nəfərdən biri tam, gizli yaxud qismən işsizdir; onların
əksəriyyəti sosial müavinətlərdən məhrumdur. Bunu da qeyd edək ki, beynəlxalq
ekstremizm məhz bu cür şəraitdə formalaşmış, sonradan isə fəallaşmışdır.
Məhz «Yoxsul Cənubdan» milyonlarla qaçqın bütün dünya üzrə
səpələnib, əsasən «Varlı Şimal» ölkələrində cəmləşərək, burada külli sayda
ziddiyyətlər yarat-mış, ümumilikdə isə qlobal miqrasiya problemini
formalaşdırmışdır. Eyni zamanda daha bir qlobal problemin - demoqrafiyanın
neqativ təsiri özünü göstənnəkdədir.
Əks qütbdə, yəni «Varlı Şimal»m inkişaf etmiş ölkələrində yaşayan 20%-
dən az əhali isə öz sosial-iqtisadi problemlərini ümumilikdə uğurla həll etmişdir.
Bəzi tədqiqatçılar tərəfindən bu vəziyyət «Cənub - Şimal» qlobal problemi
şəklində ifadə olunsa da, bizim fikrimizcə, məsələ yoxsul ölkələrin üzləşdiyi
çətinliklərin həllinin dünyada dayanıqlı iqtisadi inkişafa, yəni müasir dövrün
başqa qlobal probleminə açıq-aşkar tabe edildiyinə görə siyasi xarakter daşıyır.
Beləliklə, sosial təzahür kimi, yoxsulluq müasir dövrün ən mühüm qlobal
problemlərindəndir. Dünya təcrübəsində yoxsulluğun 3 əsas konsepsiyası
fərqlənir: mütləq, nisbi və subyektiv.
740
Mütləq yoxsulluq - fiziki mövcudluq üçün zəruri olan minimum təminat
və şərait nöqteyi-nəzərindən müəyyənləşdirilən yoxsulluq səviyyəsidir. Mütləq
yoxsulluq konsepsiyası əsas ehtiyacların (yaşayış minimumunun) müəyyən
olunması təməlində qurulmuşdur və xronologiyaya görə birinci yaranmışdır.
Yoxsulluğun XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəlində Böyük Britaniyada aparılan
empirik tədqiqatları məhz buna istinad edirdi. Mütləq yoxsulluq öyrənilərkən 2
məsələni həll etmək lazımdır:
•
yoxsulluq həddi qismində istifadə edilə bilən göstərici hazırlanmalıdır;
•
yoxsulluq həddinin müqayisəsi üçün göstəricilər sistemi müəyyən
edilməlidir.
Dünya Bankı tərəfindən mütləq yoxsulluq həddi göstəricisi gündə 1,25
dollar (məzənnə VAQP üzrə hesablanır) dolanışıq xərci müəyyən edilmişdir.
Nisbi yoxsulluq - müəyyən cəmiyyətdə vətəndaşların əksərİ3^ətinin həyat
standartına nisbətən müəyyən edilən yoxsulluq səviyyəsidir. Dünya təcrübəsində
həyat səviyyəsinin və keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi üçün sosial indikatorlar
sistemindən: ÜDM-in əhalinin hər nəfərinə düşən məbləği; yoxsulluq həddindən
aşağı səviyyədə yaşayanların sayı və xüsusi çəkisi; istehlak qiymətləri indeksi;
uşaq və ana ölümünün səviyyələri; ömür müddəti; ÜDM-də sosial xərclərin
xüsusi çəkisi; yoxsulluğun bir sıra başqa göstəriciləri (sosial ehtiyaclara xərclər,
ibtidai təhsil, səhiyyə xidmətləri almağın mümkünlüyü, içməli su ilə təminat və
s.) istifadə edilir.
Əhalinin həyat səviyyəsinin keyfiyyətini əks edən göstəricilər sistemi ilk
dəfə 1960-cı ildə BMT-nin tədqiqatları əsasında yaradılmışdır. Bu sistemin son
variantına 12 əsas göstəricilər qrupu daxildir:
1)
əhalinin demoqrafik xarakteristikaları (doğum, ölüm, xəstəlik, ömür
müddəti və s.);
2)
həyatın sanitar-gigiyena şəraiti;
3)
ərzaq məhsullarının istehlakı;
4)
yaşayış şəraiti və uzun müddət istifadə edilən istehlak malları
(avtomobil, soyuducu, televizor və s.);
5)
təhsil və mədəniyyət;
6)
məşğulluq və əmək şəraiti;
7)
əhalinin gəlirləri və xərcləri;
8)
yaşayışın dəyəri və istehlak qiymətləri;
9)
nəqli}^at vasitələri;
741
10)
istirahətin, bədən tərbiyəsi və idmanın təşkili;
11)
sosial təminat;
12)
insan azadlığı.
Sadalanan qruplardan başqa, BMT-nin Statistika Komitəsi həyat
keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi üçün vacib, amma BMT ekspertlərinin rəyinə
görə onu birbaşa xarakterizə etməyən göstəricilərin daxil olduğu ümumi bölmə
fərqləndirir. Bura aşağıdakılar aid edilmişdir;
1)
milli gəlir;
2)
ÜDM-in əhalinin hər nəfərinə düşən məbləği və onun orta illik artım
əmsalı;
3)
sosial xidmətlərin həcmi və növləri;
4)
əhalinin fərdi istehlaka yönələn xərcləri, onun strukturu və orta illik
artım əmsalı, əhalinin sıxlığı;
5)
əhaliyə göstərilən nəqliyyat xidmətləri;
6)
rabitə vasitələrinin, nəşriyyatın işi və sair.
Ölkə əhalisinin həyat səviyyəsi ÜDM-dən istifadənin strukturu ilə də
xarakterizə olunur. Fərdi son istehlakm (fərdi istehlak xərclərinin) strukturunun
təhlili xüsusilə vacibdir. İstehlakda uzun müddət istifadə edilən malların və
xidmətlərin payının çox olması əhalinin həyat səviyyəsinin, ölkənin iqtisadi
inkişafının nisbətən yüksək olduğunu göstərir.
Həyat səviyyəsini təkcə ərzaq mallarının deyil, həmçinin, qeyri-ərzaq
mallarının: parça, paltar, ayaqqabı, trikotaj və s. istehsalının əhalinin hər nəfərinə
düşən həcmi də səciyyələndirir. Əhalinin hər 1000 nəfərinə yaxud orta statistik
ailəyə düşən bir sıra uzun müddət istifadə olunan malların; soyuducu,
paltaryuyan maşın, televizor, minik avtomobilləri, video aparatları, fərdi
kompüterlər və s. mövcudluğu (yaxud ölkədə istehsalı) göstəriciləri də bunların
analoqudur.
Əhalinin həyat səviyyəsinin təhlili adətən qarşılıqlı bağlılığı olan 2
göstəricinin: istehlak səbətinin və yaşayış minimumunun müəyyənləşdirilməsi ilə
müşayiət olunur.
İstehlak səbəti (İS) - insan üçün həyati zəruriliyi olan əmtəə qrupunun
toplusudur. Yaşayış minimumu - insanların cəmiyyətdə maddi təminatının rəsmi
tanınılan, pul vəsaitlərinin həcmi ilə ifadə edilən səviyyəsidir. Bu göstəricidə,
birincisi, inkişaf etməkdə olan və postsosialist ölkələrinin yoxsulluq
göstəricisinin yaxınlaşması prosesi və 1990-cı illərdə kifayət qədər 3diksək
742
Dostları ilə paylaş: |