bölgələri qəti olaraq müəyyənləşmişdir.
Birincisi, Qərbi və Şimali Avropa, Şimali Amerika, Avstraliya, Yaponiya
daxil olmaqla, dünyanın sənaye bölgələridir və bu regionlar yüksək keyfiyyətli
ərzağın qıtlığı ilə deyil, artıqlığı ilə qarşılaşır. Amma inkişaf etmiş ölkələrin ərzaq
təhlükəsizliyinin məhz inkişaf etməkdə olan ölkələrdəki aclığa əsaslanması
tədqiqatçıların diqqətindən yayınır; inkişaf etməkdə olan ölkələrdə TMK-nm
nəzarəti altında olan, məhsulları inkişaf etmiş ölkələrin bazarları üçün nəzərdə
tutulan böyük aqrar anklavlar yaradılmasaydı, aqrar sektorun yüksək
məhsuldarlığına baxmayaraq həmin dövlətlərin öz resursları bunun üçün çətin ki,
kifayət edərdi.
İkincisi, bu bölgələr ərzaqla təminat səviyyəsi BMT ÜST-in tələbləri
baxımından müəyyən olunmuş nonnalara yaxınlaşan Avropanın Cənubunda, o
cümlədən Yunanıstan, Portuqaliya, Türkiyə və Ön Asiyada, Latın Amerikası
dövlətlərinin əksəriyyətində, Məqrib və ASEAN ölkələrində yerləşir.
Üçüncüsü, ərzaq təminatı BMT ÜST-in standartlarından «yol verilən
kənarlaşma» hüdudlarında olan Şərqi Avropa, MDB və Baltikyanı ölkələr, habelə
Hindistan, Misir, İndoneziyadır.
Dördüncüsü, əhalisinin əksər hissəsi ərzaq böhranının bütün ağırlığını
çəkən inkişaf etməkdə olan ölkələrdir (bunlara parlaq nümunə Böyük Səhranın
Cənubunda yerləşən dövlətlərdir).
Elmi-texniki tərəqqinin qüdrətinə inam artıq 1960-1970-ci illərdə
təsdiqlənməyə başladı və dünyanın inkişaf etməkdə olan bölgələrində «yaşıl
inqilab» yayıldı. Bu tenuin kənd təsərrüfatı istehsalının məhsuldarlığını
əhəmiyyətli dərəcədə yüksəldən aqrotexniki, texnoloji və istehsal-təşkilati
tədbirlərin məcmusunu ifadə edir. Burada yüksək məhsuldarlıqlı və xəstəliklərə
qarşı davamlı toxumların, ilk növbədə isə dÜ5m və buğda növlərinin tətbiqinə
xüsusi diqqət yetirilir. Müvəf-fəqiyyətin zəruri şərtlərindən biri su və mineral
gübrələrlə təchizatdır. Bütün bunlar inkişaf etməkdə olan bəzi ölkələrə ildə bir
neçə dəfə məhsul yığmaq imkanı verdi. Start götürdüyü ilk onillikdən sonra
«yaşıl inqilab» heyrətamiz nəticələr nümayiş etdirdi (xüsusilə də «yaşıl
inqilabın» vətəni olan Hindistanda); əhalisinin yüksək templərlə artmasına
baxmayaraq (Çindən fərqli olaraq, «ailə planlaşdırılması» siyasəti Hindistan
cəmiyyəti tərəfindən qəbul edilmədi. Raciv Qandinin öldürülməsi-nin də məhz
bu siyasəti həyata keçirməkdə israrlı olması ilə əlaqələndirilir), ölkə tez bir
zamanda özünü ərzaqla tam təminetmə yoluna qədəm qoydu.
756
Amma 1980-ci illərin əvvəlində potensialı tamamilə tükəndiyindən, «yaşıl
inqilab» boğulmağa başladı. Bunun səbəbi isə kənd təsərrüfatı istehsalının
fasiləsiz artımı üçün hər il böyük məbləğdə investisiyalar, Qərbi Avropa ölkələri
və ABŞ-ın səviyyəsinə uyğun olan güclü texnoloji baza yaradılması zəruri
olduğu halda, onun məhdud tədbirlər kompleksinə istinad etməsi idi. Bəs yoxsul
ölkələr bu qədər böyük məbləğdə vəsaiti haradan əldə etməli idi? Təcrübə buğda
və düyünün yüksək məhsuldarlıqlı, xəstəliklərə qarşı davamlı növlərinin tətbiqi
kimi tədbirlərin yalnız müvəqqəti uğur qazandırdığını göstərdi. Buna görə də
növbəti onilliklərdə Çin və Hindistan «yaşıl inqilabın» məhdud nəticələrini
nəzərə alaraq aqrar sektorun texnoloji bazasının dunnadan genişləndirilməsi
yolunu seçdi.
Ərzaq böhranından çıxış yolu gen mühəndisliyinin geniş yayılmasında
görünürdü və tezliklə onun məhsulları mağazaların piştaxtalarında peyda oldu.
Ancaq mütəxəssislər, o cümlədən tibb alimləri həyəcan təbili vururlar; geni
modifıkasiya olunmuş məhsullar (qarsıdah, buğda, soya, quş və heyvanların əti,
süd) insanın sağlamlığına, ilk növbədə isə, onun həyata sağlam uşaq gətinnək
qabiliyyətinə son dərəcədə mənfi təsir göstərir; bu məhsullarla qidalanan uşaqlar
zəif, xəstə böyüyürlər. Ərzaq qıtlığı probleminin həllinin bu istiqamətinin
perspektiv olması ağlasığmazdır. Bu, daha çox kütləvi alıcıların maraqlarına
zərər gətirməklə, aqrofırmalarm əlavə gəlir əldəetmə mənbəyidir (aydındır ki,
varlı sosial stratlar təbii mənşəli, ekoloji təmiz qida məhsulları ahr).
Dünyada ərzağın istehsalında açıq-aşkar neqativ meyil XXI əsrin ötən
onilliyində, sahibkarlar bir sıra ölkələrdə və qitələrdə böyük, məhsuldar torpaq
sahələrini ərzaq və yem (heyvanlar üçün) taxılının yetişdirilməsi üçün istifadədən
çıxararaq, qarğıdalıdan, soyadan, başqa yağlı bitkilərdən bioloji yanacağın
istehsalı layihələrini maliyyələşdirməyə başladıqda yarandı. Əlbəttə, onların bu
addımı atmasına ötən onillik ərzində neftin ağlasığmaz dərəcədə yüksək qiyməti
öz güclü təsirini göstənnişdir. Belə vəziyyətdə neft hasil edən onlarca ölkə əldə
etdikləri gəlirləri hara xərcləyəcəklərini bilmirsə, 100-ə yaxın ölkə yanacağın
qiymətinin bahalaşması nəticəsində ağır yük altına düşərək, yoxsuluğa daha
sürətlə yuvarlanır.
Nəzərdən keçirdiyimiz problemin həllinin daha bir istiqaməti, məhsuldar
torpaqları az, maliyyə resursları isə çox olan bəzi ölkələrin (Qərbi Afrika,
Cənub-Şərqi Asiya ölkələri, Çin, Avropanın kiçik dövlətləri) öz ehtiyaclarını
757
ödəmək üçün son illərdə intensiv surətdə Afrika, Latın Amerikasın və Rusiyada
torpaqları satın almağa, orada ixtisaslaşmış fenner təsərrüfatları yaratmağa
başlamasıdır.
Qeyd etməliyik ki, dünya ərzaq probleminin həllində özünü qida
məhsulları ilə təmin etməyə nail olmuş Çin böyük rol oynamışdır (dünyanın 6,6
milyard əhalisinin 1,3 milyard nəfəri onun payına düşür). Amma uzunmüddətli
perspektivdə ərzaq təminatı sahəsində onun (habelə əhalisi 1,1 milyard nəfər
təşkil edən Hindistanın) mövqeyi hansı dərəcədə dayanıqlıdır? Aydındır ki, bu
suala cavab venuək üçün xüsusi tədqiqatların aparılması gərəkdir.
Bununla belə, dünya aqrar sektorunun bir sıra dənli və başqa qida
məhsullarının, texniki bitkilərin qiymətləri dayanmadan artaraq, ümumilikdə
ərzaq mallarının qiymətlərinin bahalaşmasının sabit meylini yaradır. Bu problem
inkişaf etmiş ölkələrdə nəzərəçarpan surətdə ifadə olunmasa da (ailələrin
gəlirlərinin çoxlu-ğuna görə), inkişaf etməkdə olan və keçid iqtisadiyyatlı
ölkələrdə ərzaq mallarının qiymətlərinin bahalaşması ailələrin əksəriyyəti üçün
başağrısına çevrilmişdir.
Aclıq anlayışı və onun təbiəti. FAO-nun qiymətləndirməsinə görə, kəskin
aclıqdan əziyyət çəkən insanların ümumi sayı 1970-ci illərin əvvəlində 400
milyon nəfər olmuş, 1980-ci ildə 500 milyon nəfərə yaxınlaşmış, sonradan
(1990-cı illərin əvvəlində) isə Afrikada yaranan böhranlı vəziyyətlə əlaqədar
600-700 milyon nəfər arasında tərəddüd etmiş, 2011-ci ilin başlanğıcında 1
milyard nəfəri ötüb keçmişdir’.
Qeyd etməliyik ki, həmin qiymətləndinnədə yalnız orqanizmin salamat
qalması üçün kifayət edən enerji ehtiyaclarının təmin olunmasını nəzərdə tutan,
aclığın son həddə çatan «kritik səviyyəsi» qəbul edilmişdir. Aclığın
müəyyənləşdiril-məsi üçün daha sərt yanaşma tətbiq olunarsa, inkişaf etməkdə
olan ölkələrdə aclıq-dan əziyyət çəkənlərin sayı daha da çoxalacaq. Ərzaqla
əlaqədar vəziyyətin drama-tizmi bundadır ki, müstəmləkədən azad olmuş
ölkələrdə bu hadisə nəinki kütləvi, həm də daimi, əhalinin geniş təbəqələrinin
həyatını müşayiət edən xarakter daşıyır.
Aclığın təbiətini ictimai hadisə kimi dərk etmək üçün onun «gizli»
(xroniki) və «aşkar»- məhsulsuzluq yaxud təbii fəlakətlər, hərbi münaqişələr
^ Обзор мирового экономического проложения ООН. Экономический и Социальный Совет.
Женева, 2009. С. 309.
758
Dostları ilə paylaş: |