Fəsil 26
SÜLHÜN QORUNMASI, NÜVƏ
MÜHARİBƏSİNİN VƏ SİLAHLI MÜNAQİŞƏLƏRİN
QARŞISININ ALINMASI
26.1.
Problemin qoyuluşu
Göstərilən qlobal problemlər müxtəlif dərəcədə birbaşa olaraq iqtisadi
inkişafla bağlıdır. Amma XXI əsrdə elə bir problem də mövcuddur ki, onu həll
etmədən, mühümlüyünə baxmayaraq bütün qalanları az əhəmiyyətli görünür. Bu,
insanların həyatının hansısa uzaq perspektivdə deyil, ən yaxın vaxtda saxlanması
məsələsidir. Söhbət Yerdə sülhün qorunmasından, raket-nüvə müharibəsinin
qarşısının alınmasından gedir. Bu təhlükə getdikcə mürəkkəbləşən, avtomatik
işləyə bilən hərbi-texnoloji sistemlərin tətbiqindən, nüvə silahı elementlərinin
«səpələnməsi» prosesinin davam etməsindən yaranır. Bu silahın beynəlxalq
ekstremist
qrupların
əlinə
keçməsinin
mümkünlüyü
də
nəzərdən
qaçırılmamalıdır.
Blokların qarşıdurmasının sonu. Dünyanın müharibədən sonrakı dövrdə
inkişafı planetin dayanmadan müharibəyə doğru sürükləndiyi halda, hər biri
özünün sülhə istiqamətləndiyini sübut etməyə çalışan 2 dünya sisteminin blok
şəklində qarşıdurması ilə müşayiət olunurdu. Bu qarşıdurma hər iki sistemin
siyasi elita rəhbərlərinin daxili işlərə münasibəti, müxtəlif dünyagörüşü
dəyərlərinə mənsubiyyəti və bunların dövlətlərarası əlaqələrə ən münaqişəli
fonnalarda köçürülməsi ilə səciyyələnirdi.
Güzəştə getməmək həm Şərqdə, həm də Qərbdə əsas prinsipə çevrilmiş,
daxili siyasətdə «cadugər ovu», xarici siyasətdə isə «soyuq müharibə»
nəzəriyyəçilərini, əks sistemin «rədd edilməsini» qidalandırırdı. Belə şəraitdə hər
iki sistemin hakim dairələri üçün konstitusiyaya, demokratiyaya və insan
hüquqlarına zərbə vurmaqla subyektiv elementi, «başçılıq» amilini gücləndirən
qızğın silahlanma siyasəti daha əlverişli idi. Amma «başçılar» bu cür inkişaf
şəraitində hərbi istehsalın, məntiqin, psixologiyanın, təfəkkürün, hərbi
doktrinaların və onların qüdrətli daşıyıcılarının və s. nəticəsi kimi, qızğın
silahlanmanı nəzarət altından çıxaran muxtariyyət meyillərinin fonnalaşdığma
785
diqqət yetinnəmişdi. Bu tərzdə inkişafın nəticələrindən biri hərbiləşmə
proseslərinə periferiya ölkələrinin cəlb olunması nəticəsində qızğın
silahlanmanın qloballaşmasıdır. Bu proses böyük həcmdə maddi, maliyyə və
insan resurslarının cəmiyyət üçün zəruri olan istehsal və xidmət sahələrindən
qeyri- məhsuldar, səmərəsiz məqsədlərə cəlb edilməsi ilə nəticələnmişdir.
1980-ci illərdə müxtəlif dövlətlərin ordularında 29 milyon nəfər (inkişaf
etmiş ölkələrdə 11 milyon, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə 18 milyon) xidmət
edirdi, hərbi istehsal sahəsində 100 milyondan artıq adam işləyirdi. Dünyanın
elmi işçilərinin 'A hissəsi hərbi sənaye istehsalı və tədqiqatları sahəsində çalışırdı.
Ümumilikdə isə dünyada elmi tədqiqatların maliyyələşdirilməsinə
yönəldilən vəsaitlərin 30%-dən çoxu hərbi-sənaye sahəsinə xərclənirdi. Silah
cəbbəxanasının ağlasığmaz parametrləri də buradan irəli gəlir:
nüvə
potensiallarının ümumi gücü milyon bombadan çoxdur, onlardan hər biri
Xirosima üzərinə atılmış bombanın gücünə bərabərdir (hər Yer sakininə 3 ton
trotilə yaxın). London Beynəlxalq Strateji Tədqiqatlar İnstitutunun
qiymətləndirməsinə əsasən, ABŞ-m xaricdə daimi iştirakını 470 min nəfər,
SSRİ-nin isə 770 min nəfər təmin edirdi. SSRİ dağıldıqdan sonra Rusiyanın MDB
iştirakçısı olan ölkələrdə (Ennənistan və Qırğızıstan) heyəti 10 min nəfərdən artıq
olmayan kiçik hərbi bazaları qalsa da, dünyada təhlükənin azalmaması təəccüb
doğurur. Prinsipcə yeni, məsələn, neytron bombasından yaxud qanadlı
raketlərdən daha böyük dağıdıcı gücə malik olan, onlardan keyfiyyətcə fərqlənən
silah növlərinə keçid üçün real imkanın yaranması xüsusilə təhlükəlidir. Bununla
yanaşı, ənənəvi, lakin zərbə endirmək təsirinə görə taktiki nüvə silahına bərabər
sayıla bilən silahlar da modernləşdirilir.
Yaxın dövrədək beynəlxalq iqtisadi, siyasi, mədəni, elmi-texniki, hərbi və
s. münasibətlərin özəlliyi, onların dünyanın ən mühüm qüvvə mərkəzləri və
sosial-iqtisadi, fundamental sivil dəyərlərin daşıyıcısı olan SSRİ və ABŞ
arasındakı münasibətlərdə birbaşa əks olunmasından ibarət idi. Bütün dünya
ictimaiyyətinin onlar arasındakı münasibətlərin «hərarətini», tarazlığın
saxlanmasını diqqətlə izləməsi də təsadüfi deyildi.
«Soyuq müharibə» başa çatdıqdan sonra tamamilə aradan qaldırılmasa da,
planetin nüvə silahından məhvolma təhlükəsi xeyli azalmışdır. Bununla bərabər,
dünyanın inkişafı qlobal qeyri-sabitliyin yeni mərhələsinə qədəm qoymuşdur.
Hərbi qarşıdumıamn aradan qaldırılması nəticəsində problemlər
786
yeni keyfiyyət almış, mövcud və potensial regional və yerli münaqişələr təhlükə
mənbəyinə çevrilmişdir. SSRİ-nin süqutu isə ən azı yaxın perspektivdə sabitliyi
pozan yeni amildir. Dünya siyasətində tarazlığın pozulması bəşəriyyəti qlobal
qeyri-sabitliyə sürükləmişdir.
Belə vəziyyətdə beynəlxalq təhlükəsizliyin yeni modellərinin axtarılması
ən mühüm məsələyə çevrilmişdir və milli təhlükəsizliyin yaranan şəraitə adekvat
olan yeni konsepsiyalarının işlənib hazırlanması onun tərkib hissəsidir. Bu
modellər qlobal təhlükəsizliyin ümumi konsepsiyasının təməlini qoya bilər.
«Milli təhlükəsizlik» anlayışının özü beynəlxalq siyasətdə, iqtisadiyyatda baş
verən köklü dəyişikliklərin, elmi-texniki tərəqqinin, ekoloji tarazlığın
pozulmasının və başqa amillərin təsiri altında əhəmi^/yətli dərəcədə genişlənmiş
və mürəkkəbləşmişdir. İndi bu anlayış özündə təkcə dövlətin suverenliyinin və
ərazi bütövlüyünün silahlı müdafiəsini deyil, həmçinin müharibənin qarşısının
alınmasına, iqtisadi və texnoloji təhlükəsizliyin, daxili sabitliyin, ölkənin normal
həyat fəaliyyətinin, vətəndaşların hüquqlarının müdafiəsinin təmin olunmasına
yönəlmiş tədbirləri ehtiva edir. Buna görə də milli təhlükəsizliyin hərbi-iqtisadi
tərkib hissəsinə, başqa sözlə desək, milli iqtisadiyyata yeni mövqelərdən
yanaşmanın zəruriliyi açıq-aşkardır.
Bir tərəfdən, beynəlxalq gərginliyin artırılması və qızğın silahlanmaya
qarşı həmin gərginliyin zəiflədilməsi kursunun həyata keçirilməsinin labüdlüyü
son dərəcə aydınlaşmışdır. Digər tərəfdən isə, pozulmuş hərbi-siyasi tarazlığın
bərpası üçün Avrasiya təhlükəsizliyinin düşünülmüş doktrinası əsasında MDB
məkanında ölkələrin güc nöqtəsi yaradılmalıdır.
Həddən artıq hərbi xərclər insan, təbii və maliyyə resurslarını kənara
yayındırmaqla, xarici və daxili borcları artınnaqla, milli təsərrüfat subyektlərində
ümumi təkrar istehsal prosesi ilə bağlı olmayan muxtar sənaye «anklavları»
yaratmaqla inflyasiyaya səbəb olur. Ümumilikdə, dünya üzrə istehsalın 6%-i
silahlanmanın payına düşür, bəzi əsas sahələrdə isə bu rəqəm daha böyükdür.
Şübhəsiz ki, silahlanmanın sürətlənməsi beynəlxalq münasibətlərə, onların
sabitliyinə mənfl təsir göstərir və nəticədə BMT Nizamnaməsinin əsas
müddəaları pozulur. Məlumdur ki, hərb iqtisadiyyatının inkişafı milli
təhlükəsizlik konsepsiyasının üzvi hissəsi olan dövlətin hərbi doktrinasından
həlledici dərəcədə asılıdır. Bununla belə, ölkənin iqtisadi imkanlarını və müasir
hərbi-iqtisadi inkişafın xüsusİ3^ətlərini nəzərə almadan etibarlı, iş qabiliyyətili
hərbi doktrinanın hazırlanması qeyri-mümkündür.
787
Dostları ilə paylaş: |