valyutanın qiyməti, habelə ticarət əməliyyatları aparılan ölkələrin valyutalarının
məzənnəsinin tərəddüdü, dünyanın əsas valyutalarının vəziyyəti ilə ən sıx surətdə
bağlıdır. Tədiyyə balansının təhlilinin zərurəti beynəlxalq valyuta sisteminin və
maliyyə resurslarının dövlətlərarası hərəkəti baxımından meydana çıxır;
ölkələrin çoxunda tədiyyə balansı əsas problemlərdən biri olaraq, cəmiyyətdə ən
çox müzakirə olunan mövzulardandır.
Tədiyyə balansının maddələrində müqavilələr. Tədiyyə balansı tərtib
olunarkən, milli iqtisadi agentlərin əcnəbi tərəfdaşlarla bağladığı müxtəlif
müqavilələr təsnifləşdirilərək, ayrı-ayrı maddələrdə cəmləşdirilir. Nəticədə
tədiyyə balansı fərdi deyil, aqreqatlaşdırılmış beynəlxalq müqavilələri əks etdirir.
Beynəlxalq xarakterli müqavilələr (rezidentin xarici hüquqi yaxud fiziki
şəxslə bağladığı, malların, xidmətlərin, maliyyə vəsaitlərinin ölkələrarası
hərəkətini nəzərdə tutan bütün müqavilələr buna aiddir) müəyyən mübadiləni:
mallar və xidmətlərlə ticarəti, barteri, aktivlərin dəyişdirilməsini, beynəlxalq
turizmi və s. nəzərdə tutur. Birtərəfli köçürmələr, məsələn, humanitar yardım da
bunlara aiddir. Eyniləşdirməyə məruz qalan beynəlxalq müqavilədə onun
mülkiyyət hüququnun (aktivlər üzərində) keçməsini təsbit edən vaxt
(müqavilənin bağlanma tarixi, malların göndərilməsi, gömrük prosedurlarından
keçmə və s.) mühüm əhəmiyyətə malikdir və bu, milli hesablarda öz əksini tapır.
Tədiyyə balansı ölkə və əcnəbi rezidentlər arasında bağlanan
müqavilələrin nəticələrini əks etdirdiyinə görə, «rezident» anlayışını açıqlamaq
lazımdır.
Rezident məfhumu aşağıdakıları nəzərdə tutur:
•
ölkədə daimi əsasda yaşayan fiziki şəxslər və fəali}^ət göstərən hüquqi
şəxslər;
•
ölkənin qanunvericiliyi əsasında yaradılan və onun ərazisində yerləşən,
hüquqi şəxs olmayan fınnalar və təşkilatlar;
•
ölkə ərazisindən kənarda yerləşən diplomatik və başqa nümayəndəliklər;
•
rezidentlərin ölkə ərazisindən kənarda yerləşən filialları və
nümayəndəlikləri.
Qeyri-rezident məfhumu aşağıdakıları nəzərdə tutur:
•
ölkə ərazisindən kənarda daimi yaşayan, o cümlədən bu ölkədə
müvəqqəti qalan fiziki şəxslər;
109
•
xarici ölkənin qanunvericiliyi əsasında yaradılan və ölkənin ərazisindən
kənarda olan hüquqi şəxslər;
•
öz ölkələrinin qanunvericiliyi əsasında yaradılan, hüquqi şəxs olmayan
firmalar və təşkilatlar;
•
diplomatik və başqa nümayəndəliklər, habelə beynəlxalq təşkilatlar və
filiallar;
•
qeyri-rezidentlərin ölkədə yerləşən xarici filialları.
Tədiyyə balansı təsisatının təşəkkülü. Tədiyyə balansının tərtib
olunmasına ilk cəhdlər Orta əsrlərə aiddir, «tədiyyə balansı» tenuini isə elmi və
praktiki dövriyyəyə XVIII əsrdə sonrakı dövr merkantilizmin nümayəndəsi,
ölkənin varlanma mənbəyini onun aktiv ticarət balansında görən C.Stüart
tərəfindən daxil edilmişdir.
Beynəlxalq müqayisələr sahəsində ilk tədqiqatlar Millətlər Liqasının
aparatında aparılmış, bu isə, tədiyyə balanslarının tərtibi metodikasının
eyniləşdirilməsini tələb etmişdir. Həmin iş BMT-nin idarələri və BVF
çərçivəsində əsaslı və hərtərəfli inkişaf etdirilmişdir. Hazırda 1993-cü il Standart
sxeminin beşinci nəşri qüvvədədir və dünya ölkələrində tədiyyə balansı tərtib
olunarkən bundan istifadə edilir.
Əsas prinsip. Tədiyyə balansında ikili qeydiyyat sistemi prinsipindən
istifadə olunur: hər bir əməliyyatın iki tərəfi - debeti və krediti vardır. Bu uçot
sisteminə əsasən, debetdəki ümumi məbləğ həmişə kreditdəki ümumi məbləğə
bərabər olmalıdır. Tədiyyə balansının uçot məbləği iqtisadçılar tərəfindən
qiymətləndinuələr aparılarkən göstərici qismində istifadə olunur. Buna görə də
tədiyyə balansının iki tərəfindəki əməliyyatların təsviri üçün istifadə edilən
iqtisadi terminologiyada aydınlıq olması vacibdir.
Mədaxil üzrə əməliyyatlara malların və xidmətlərin ixracı, kapitalın
ölkəyə axını daxildir və pul vəsaitlərinin mənbəyini təşkil edir. Xərclər üzrə
əməliyyatlara malların və xidmətlərin idxalı, kapitalın ölkədən axını daxildir və
pul vəsaitlərindən istifadə olunması üsullarını təşkil edir.
Tədiyyə balanslarının məlumatlarından istifadə olunması. Çoxsaylı
banklar, başqa maliyyə qurumları, şirkətlər və hökumət idarələri tədiyyə
balansında olan məlumatlarla işləyir və onlardan aşağıdakı məqsədlər üçün
istifadə edir:
•
ölkənin krediti qaytamıa qabiliyyətinin qiymətləndirilməsi;
•
ölkənin iqtisadi inkişaf meyilləri təhlil olunarkən iqtisadi tsiklin
110
müddətinin müəyyənləşdirilməsi;
•
valyuta məzənnələrinə təsir göstərilməsi proqnozlarının tərtib olunması;
•
hökumətin siyasətinin proqnozlaşdırılması;
•
ölkədə riskin təhlili nəticələrinin daha aydın başa düşülməsi;
•
dövlətin iqtisadi vəziyyətinin qiymətləndirilməsi.
Tədiyyə balansının maddələri: cari əməliyyatlar balansı və kapitalın
hərəkəti balansı. BVF-in standart təsnifatına görə, tədiyyə balansında uçota
alman bütün beynəlxalq müqavilələr (və əməliyyatlar) aşağıdakı kimi təsvir
olunur:
1)
cari əməliyyatlar (ölkənin milli sərhədlərini keçən mallar və xidmətlər,
habelə birtərəfli transfertlər);
2)
kapitalla aparılan əməliyyatlar (aktivlərin ən müxtəlif formalarda və
ifadədə alınması və satılması).
Tədiyyə balansında - cari əməliyyatlar balansında və kapitalın hərəkəti
balansında da elə bu qruplar əks olunur.
Cari tədiyyə balansında yaxud cari əməliyyatlar üzrə balansda malların
ixracı və idxalı ilə yanaşı, xidmətlərlə ticarət, xarici turizm, birtərəfli köçürmələr,
çoxsaylı beynəlxalq müqavilələr uçota alınır. Cari əməliyyatlar hesabı üzrə saldo
nəqliyyat, rabitə, turizm xidmətlərinin təqdim olunmasının, lisenziya və
patentlərin nəticələrini, investisiyalarda gəlirləri əks etdirir. Cari əməliyyatlar
üzrə balansda həmçinin əməyin ödənilməsi, xarici dövlətlərə subsidiyalar,
beynəlxalq təşkilatlara ödənilən üzvlük haqları uçota alınır. Əcnəbi alıcı ona
lazım olan malları və xidmətləri əldə etmək üçün milli valyuta almağa məcbur
olduğuna görə, əmtəə ixracı valyutaya tələbatı artırır. Bu, valyuta bazarında milli
valyutaya ehtiyac yaradır və «müsbət» işarəsi ilə qeydiyyata alınmalıdır.
Cari tədiyyə balansının düsturu aşağıdakı kimi ifadə oluna bilər:
Cari tədiyyə balansı = ixracdan gəlirlər - idxal üzrə xərclər - Xaricə xalis transfertlər
Cari əməliyyatlar üzrə balans müəyyən dərəcədə əmtəə ixracı ilə əlaqədar
olduğuna görə, onun həcminin dəyişməsinə təsir göstərən amillər tədiyyə balansı
tərtib olunarkən və yekunlaşdırılarkən diqqət mərkəzindədir. Bu amillər
hansılardır? Onlardan əsaslarını sadalayaq: qiymətlərin ölkədəki və xaricdəki
111
Dostları ilə paylaş: |