Kitabın nəşrinə göstərdiyi köməyə görə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı
Yüklə 7,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Fritrederçilik və Adam Smitin nəzəriyyəsi.
XVIII əsrdə və XIX əsrin birinci yarısında Afrika ərazisinin 80,8%-i, Amerikanın 27,5%-i, Asiyanın 51,5%-i, Okeaniyanın 56,7%-i, Avstraliyanın 100%-i Avropa dövlətlərinə və ABŞ-a mənsub idi. İngiltərənin müstəmləkələrinin ərazisi 22,5 milyon kv. km (metropoliyanın öz ərazisindən 75 dəfə çox), əhalisi isə 252 milyon nəfər (metropoliyadan 6 dəfə çox) təşkil edirdi. İngiltərənin ixracının 30%-i müstəmləkələrin payına düşürdü. 1850-ci ildə ümumdünya ticarətinin 14,5 milyard markalıq ümumi dövriyyəsinin 5,24 milyard markası İngiltərənin (müstəmləkələrlə birgə), ümumilikdə 4,9 milyard markası isə Fransa, Almaniya və ABŞ-ın payına düşürdü. 1870-ci ildə 37,5 milyard marka ümumi dövriyyədə İngiltərənin payı 14 milyard marka təşkil edir, göstərilən üç ölkənin birgə payı isə çətinliklə 12 milyard markaya çatırdı. Sözsüz ki, həmin dövrdə İngiltərə ən iri müstəmləkəçi dövlət idi və onun imperiyasının üzərində «Günəş heç vaxt batmırdı». İngiltərənin dünyada ticarət-sənaye hegemonluğunun mühüm elementi kreditin sürətlə inkişaf etməsi olmuşdur. İngiltərənin dünya sənayesində və ticarətində dominant mövqeyi böyük məbləğdə yığımla təmin olunmuşdu və bu, kreditin inkişafı üçün şərait yaradırdı. XIX əsrdə London xarici dövlətlərin istiqrazlarının yerləşdirildiyi əsas maliyyə mərkəzinə çevrilmişdi. İngilis kapitalizmi dünya fabrikantı, taciri, malların daşıyıcısı və bankiri rolunu oynayırdı. XIX əsrin ortalarında ölkə dünya sənaye məhsulunun təxminən yarısını istehsal edirdi və burada bir-birinin ardınca sənaye inqilabları baş verirdi, hərçənd başqa ölkələr bu məsələdə xeyli geridə qalırdı. İngiltərənin ticarət-sənaye hegemonluğuna Britaniya monarxiyasının iqtisadi siyasəti şərait yaradırdı. 1840-cı illərədək İngiltərədə xarici mallara yüksək gömrük rüsumu tətbiq edilirdi. İngilis sənayesi xarici rəqabət qarşısında qorxudan xilas olduqda isə burjuaziya ticarətə fritrederçilik {ingiliscə:
free trade - azad ticarət) adlandırılan hədsiz sərbəstlik verildiyini bəyan etdi. Fritrederçiliyin ən əsas aktlarından biri 1846-cı ildə çörək qanunlarının ləğvi oldu. Fritrederçilik və Adam Smitin nəzəriyyəsi. Smitin azad ticarət konsepsiyasının yaxud fritrederçiliyin məzmun tərəfi Bö}4ik Britaniyanın xarici ticarətində idxal olunan, demək olar ki, bütün malların gömrük rüsumlarından azad edilməsinə və bunun müqabilində başqa ölkələrin də ingilis mallarının idxalında gömrük rüsumlarının ləğvi yaxud əhəmiyyətli dərəcədə aşağı salınmasına hesablanmışdı. Fritrederçilik əsasında İngiltərə 1860-cı illərdə Fransa, Belçika, İtaliya, Avstriya, İsveç və başqa ölkələrlə bir
sıra ikitərəfli müqavilələr bağlamışdı. Fritrederçilik dünya sənayesində, ticarətində, kreditdə, dəniz daşımalarında İngiltərənin dominant mövqelərini möhkəmləndirirdi. Sonrakı nəşrlərdə «Xalqların sərvəti» adlandırılan «Xalqların sərvətinin təbiətinin və səbəblərinin tədqiqi» kitabında (1176-cı il) A.Smit merkantilistlərin əsas ehkamlarını, o cümlədən ölkənin sərvətinin cəvahiratdan asılı olduğunu tənqid etmişdir. Smitə görə, bu cür yanaşma, ölkələr üçün inkişafda geridə qalmaq təhlükəsi yaradır, çünki sərvət cəvahiratda deyil, istehsalın torpaq, əmək və kapital kimi inkişaf etmiş amillərindədir. Smit bir ölkənin əmtəəni daha
müddəasına əsaslanan mütləq üstünlüklər nəzəriyyəsini işləyib hazırlamışdır. Fritrederçilik üçün ənənəvi olan bu ideyaya istinad edərək, Smit bütün başqa keyfiyyətləri bərabər olduğu halda, xarici mallar ölkədə buraxılanlardan ucuz qiymətə satıldıqda, istənilən ölkənin vətəndaşları üçün həmin xarici malları almağın daha sərfəli olması fikrini əsaslandırmışdır. Smitə görə, iqtisadi artımın əsasını malların, pulun və adamların sərbəst yerdəyişməsini tələb edən əmək bölgüsü təşkil edir. Buradan ticarət azadlığının zəruriliyi (sərbəst yaxud liberal ticarətə nail olmaq üçün onun liberallaşdırılması)
barədə nəticə çıxarılır. Smitə əsasən, ticarət sərbəstləşdirildikdə, ölkələrin ixtisaslaşması güclənəcək və buna müvafiq olaraq əmək məhsuldarlığı artacaq, çünki: a) müəyyən növ əmtəəlik məhsulun buraxılmasında ixtisaslaşan işçi qüvvəsi yüksək peşəkarlıq və təcrübə qazanır; b) səmərəlilik eynicinsli məhsulun uzun müddət ərzində buraxılması sayəsində yüksələcək, bu isə, yeni, daha məhsuldar iş metodlarının meydana çıxmasını stimullaşdıracaq, müəssisələrin bir əmtəəlik məhsul növündən digərinin istehsalına keçməsi zamanı vaxt itkilərini aradan qaldıracaq və s. Ölkənin «ixtisaslaşması» məsələsinə gəldikdə isə Smit bu məsələnin müstəqil olaraq optimal həllini tapa biləcək dünya bazarının qüdrətinə arxalanırdı. Smit iddia edirdi ki, ölkə məhsulun buraxılışında müəyyən, məsələn, iqlim, təbiət, torpaq qatı sayəsində «təbii üstünlüklərə» malik ola bilər, bu isə, özlüyündə əməyin «təbii» bölgüsü üçün şəraitin mövcudluğu deməkdir. Əvvəlki əsrlərdə yüksək qiymətləndirilən Şərq ədviyyatı və tropik bitkilər çox spesifik əmtəələr olmaqla, onları istehsal, ixrac edən konkret dövlətlərlə sıx əlaqəlidir və bu, həmin ölkələrə «təbii» üstünlüklər təmin edir. Yerin təkində 135 Yüklə 7,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|