Məsələn, istehsal amili nədir və istehsal proseslərində neçə amil iştirak edir?
Çoxamilli dünyada amillərin intensivliyinin dəyişməsi istisna oluna bilənni?
Amillərin sayı artdıqca, onların qiymətlərin bərabərləşməsi nəzəriyyəsinə uyğun
olması üçün hansı şərtlər zəruridir?»'
Olin-Samuelsoniın tədqiqat proqramının sonu və Leontyev paradoksu.
M.Blauqun fikrincə, Leontyev paradoksu Olin-Samuelsonun tədqiqat
proqramına son qoymamışdır. Bundan başqa, Olin-Samuelson yanaşması
əsasında edilən yeni kəşflərin əksəriyyəti faktdan daha çox, beynəlxalq və daxili
ticarətin fenomenlərinin analitik ümumiləşdirilməsi idi. Bu yanaşma
müharibədən sonrakı dövrdə bölgü problemləri üzrə mübahisələrin aparıldığı son
məhsuldarlıq həddinin sadələşdirilmiş nəzəriyyəsinin geniş yayılmasına öz
töhfəsini vermişdir; beynəlxalq ticarəti amillərin nisbəti ilə izah edən model
miqyasdan əldə olunan fayda şəraitində istehsal funksiyaları ilə
aqreqatlaşdırılmış iki ölkə, iki əmtəə və iki amil alleqoriyasını stimullaşdırırdı.
Beləliklə, daxili və xarici ticarətin təhlili qadir olduğundan da artıq vəd edən,
xeyli sadələşdirilmiş ümumi tarazlığın aqreqatlaşdırılmış nəzəriyyəsi vasitəsilə
vahid şəklə salınmışdı. Bununla bərabər, Blauqun təsdiqlədiyinə görə, Olin-
Samuelson yanaşmasını Hiks-Samuelsonun daha geniş olan ümumi tarazlıq
modelindən (proqramından) ayırmaq yaxud ona qarşı qoymaq olmaz. Blauqun
fikrincə, qəribə təsadüf nəticəsində bu işin böyük hissəsi iqtisadi nəzəriyyədə
operasionalizmin başlıca müdafiəçisi olan Samuelsonun qüvvəsi ilə, hər halda
onun tədqiqatlarının ilkin mərhələlərində stimullaşdırılmış və təbliğ edilmişdir.
Şərhçilərdən birinin dediyi kimi: «Bütün mübahisələr (amillərin qiymətlərinin
bərabərləşməsi barədə) yaxşılığı yaxud pisliyindən asılı olmayaraq, özlüyündə
qeyri-operasionalist nəzəriyyəçiliyin nümunəsidir».^ Samuelson amillərin
qiymətləri arasında real dünyada müşahidə olunan fərqlərlə statistik rəqabət
şəraitində amillərin qiymətlərinin bərabərləşməsinin ideallaşdırılmış şəkli
arasında güclü ayrılıq yaranacağını səmimiyyətlə etiraf edirdi. Buna
baxmayaraq, Samuelson amillərin qiymətlərinin bərabərləşməsi nəzəriyyəsi üzrə
öz tədqiqatlarını səylə davam etdirərək, əmin idi ki, o, «ümumdünya ticarətinin
simasını formalaşdıran qüvvələrin dərindən başa düşülməsinə həqiqətən də
kömək edir»."' Mark Blauq buradan belə bir nəticə çıxarır:
^ Блауг M. Указ. соч. C. 291.
^ Блауг M. Указ. соч. C. 292.
^ Bax: Caves R.E. 1960. P. 92.
Marchi de N. 1976. P. 1/8.
140
«Amillərin qiymətlərinin bərabərləşməsi barədə mübahisə əqli əyləncə olmuşdur.
Onun xalis nəzəriyyənin stmkturunu aydınlaşdırmaqla müəyyən faydalı nəticələr
verməsinə, ... ticarətin bəzi hallarda amillərin qiymətlərinin bərabərləşməsinə
doğru hətta meyil belə yaratmaması barədə maraqlı nəticəyə gətirib çıxarmasına
baxmayaraq, fakt budur: qərar qəbul edən heç bir siyasətçi heç zaman azad
ticarətin statistik yaxud real dünyanın problemlərinin həlli üçün hər hansı
əhəmiyyətə malik olması barədə düşünməmişdir».'
Problemin əlava tədqiqatları. Hekşer-Olin nəzəriyyəsinin empirik
əsaslılığı problemi çoxsaylı tədqiqatlarda diqqətlə öyrənilmiş və onların
əksəriyyəti hələ Leontyev dövründən adı çəkilən nəzəriyyənin təkzib olunması
ilə nəticələnmişdir. Robert Stera yazırdı; «Hekşer-Olinin sadə modelinin heç
bir ciddi empirik əsası yoxdur. Əgər təbii resursları və insan kapitalını
həqiqətən də nəzərə alsaq, model sanki daha çox başa düşməyə... (bununla
belə) imkan verir ki, səmərəlilik məsələsində ölkələrarası fərqlər kifayət dərəeə
inandırıcı sübutdur və bu, amillərlə təmin olunma barədə fərziyyənin universal
2
empirik tətbiqini şübhə altına alır».
R.Stemin rəyincə, ticarətin əmtəənin həyat dövrü, texnoloji fərqlər və
miqyas hesabına qənaət vasitəsilə izah edilməsi özünü daha yaxşı doğrultmuşdur,
lakin kvazidinamik modellərin nisbətən mülayim öncəgönrıələri ilə statistik
modellərin ciddi proqnozları arasında müqayisənin bizə məlum olan problemləri,
xüsusilə də sonuncular «ad hoc»^ kimi müxtəlif əlavələrlə müşayiət olunduqda,
bizə hər hansı tərəfin qəti qələbəsi barədə mülahizə söyləməyə imkan vennir.''
Nəzəriyyəyə gəldikdə isə problem amillərlə təminolunma modelinin hələ uzun
müddət ərzində texnologiyaların yaradılması və yayılması mexanizmi ilə
sistematik qaydada inteqrasiya olunmasının zəruriliyindədir.
Həmçinin belə hesab edilir ki, Hekşer-Olin nəzəriyyəsində başlıca səhv
hətta işçi qüvvəsinin ixtisası kimi amil ölkə daxilində və müxtəlif ölkələr üzrə
fərqləndiyi halda, bütün istehsal amillərinin eynicinsliliyinin ehtimal
olunmasmdadır. Amma bu qrupların peşəkar hazırlığına sərf olunmuş işçi
qüvvəsinin müxtəlif növləri və kapital nəzərə alındıqda, Hekşer-Olinin istehsal
amillərinin nisbəti nəzəriyyəsi ölkələrin istehsal amilləri ilə təminatı
^ Gorden K.M. 1965. P. 31.
^ Stern R.M.
Ad hoc - latınca bunun üçün, yəni müəyyən təyinatı olan, xüsusi məqsədi olan. '
Stern R.M.
141
səviyyəsinə diferensial yanaşılması səbəbindən cəlbedicidir. Eyni zamanda bu
təhlilçilərin nəzəriyyəsində aşkar zəiflik Rikardo-Marksm dəyər nəzəriyyəsinə
etinasızlıq, qiymətin formalaşmasında bazar amillərinin rolunun mütləqləş-
dirilməsidir. Son qiymətə real əmək məsrəflərinin nəzərə alınmamasının
mümkünlüyü və müvafiq olaraq müasir dövrdə bazar agentlərinin fəaliyyətində
xüsusilə böyük rol oynayan, bazarın tarazlığını pozan «möhtəkirliyin
leqallaşdırılması» buradan irəli gəlir.
Xarici ticarətin spesifik amillərinin modeli. Bu model P.Samuelson və
R.Conson tərəfindən Olin modelinin yoxlanılması zamanı «əlavə nəticə» kimi
işlənib hazırlanmışdır.' Həmin yanaşmanın mahiyyəti bundan ibarətdir:
iqtisadiyyatda şərti olaraq iki əmtəənin istehsal edildiyini və buna müvafiq olaraq
əməyin iki sahədə istifadə oluna biləcəyini nəzərdə tutan Rikardo modeli əsasında
yaradılan bu model, əmək amilindən əlavə başqa
amillərin mövcudluğunu
əsaslandırır.
Burada əmək bir sahədən digərinə yerdəyişmə qabiliyyəti olan mütəhərrik
amil,
digər spesifik amillər isə yalnız müəyyən sahələrdə əmtəə istehsalı üçün
istifadə edilə bilindiyinə görə hərəkətsiz
kimi nəzərdən keçirilir. P.R.Kruqman və
M.Obstfeld bu müddəanın əyani təsviri üçün iki növ əmtəə: sənaye malları və
ərzaq
istehsal edilən ölkənin iqtisadiyyatına baxmağı təklif edirlər. Burada verilən
şərt üç istehsal amilinin: əməyin (L), kapitalın (K) və torpağın (T)
mövcudluğudur. Sənaye malları hazırlanarkən əməkdən və kapitaldan (torpaq
lazım olmur), ərzaq məhsullarının istehsalında isə əməkdən və torpaqdan
(kapitalsız) istifadə olunur.^ Müəj^ən əmək və kapital məsrəfləri halında nə qədər
məhsul əldə olunacağını göstərən, tətbiq olunmuş əmək və kapitalın miqdarı
(həcmi) arasındakı nisbət kimi müəyyən edilən istehsal funksiyası
bu əsasda
hesablanır. Hər bir sektor üzrə istehsal funksiyalarının özünün düsturları vardır.
^ Samuelson P. Ohilin Was Right // Swedish Journal of Economics. 1971. №73. P. 365-384; Johnes R.W.
A Three - Factor Modal in Theory, Trade and History // Bhagwati et al. eds. Trade, Balance of Payments, and
Growth, Amsterdam. North Holland, 1971. P. 3-21.
^ Кругман П.Р. Международная экономика. Теория и политика / П.Р.Кругман, М.Обстфелд. М.:
ЮНИТИ, 1997, С. 39.
142
Dostları ilə paylaş: |