Kitabın nəşrinə göstərdiyi köməyə görə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı
Yüklə 7,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Xarici ticarət və ölkələrin dünya bazarından asılılığı.
- İkinci xüsusiyyət
- Malların və xidmətlərin ixracı və idxalı baxımından iqtisadi artım tipi.
- Müstəqillik, asılılıq və qarşılıqlı asılılıq konsepsiyaları.
- İnkişaf etməkdə olan ölkələrin bir tərəfdaşdan asılılığı*, 1995-2000-ci illər ölkə
çevrilməsinin ticarətin dünya miqyasında məhdudlaşması ilə nəticələnə biləcəyindədir. Hər bir ölkə qalan dünyanın hesabına daha yüksək məşğulluq səviyyəsinə nail olmağa çalışacaqdır. İdxalı ixtisar etməklə, hökumətlər qarşılıqlı əlaqədə olan məsələləri, o cümlədən ölkədə məşğulluq səviyyəsini yüksəltmək məqsədi güdür. Amma eyni zamanda həmin iş yerlərinin sayı dünyanın başqa ölkələrində azalır. Onlar da, öz növbəsində, buna həmin ölkədən idxalın azaldılınası ilə cavab verir və orada istehsalın həcmi aşağı düşməyə başlayır. Beləliklə, son nəticədə məşğulluq səviyyəsi məsələsində heç bir tərəf qalib gəlməsə də, ümumdünya ticarətinə ciddi zərbə vurula bilər. Buradan belə nəticə çıxarılır ki, dünyada növbəti iqtisadi tənəzzül baş verdikdə, hər bir ölkənin «məşğulluğu xaricdən oğurlamağa» cəhd etmək siyasəti deyil, qarşılıqlı faydalı, açıq ticarət siyasəti həyata keçirilməlidir! Lakin məhz iqtisadi çətinliklər şəraitində hökumətlərin qarşılıqlı fayda verən ticarət siyasəti üzrə uzlaşdırılmış və açıq addımlar atılınası barədə razılıq əldə etmələri xüsusilə mürəkkəbləşir. Xarici ticarət və ölkələrin dünya bazarından asılılığı. Ölkələrin iqtisadi asılılığı, müstəqilliyi və qarşılıqlı asılılığı problemləri bəşəriyyətin iqtisadi tarixini daim müşayiət etmişdir. 1960-1970-ci illərdə, inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələr arasında münasibətlərin xüsusilə kəskinləşdiyi dövrdə əslində qeyri-adekvat tərəfdaşlar - bir tərəfdən, sənayeləşmiş, digər tərəfdən isə, inkişaf etməkdə olan ölkələr arasında ticarətin xarakteri ilə bağlı olan fundamental bazaya istinad edən bu problem ətrafında mübahisələr yeni qüvvə ilə alovlandı. 1990-cı illərdə əvvəlki onilliklər ərzində qarşılıqlı ticarət münasibətlərinin artıq ənənəyə çevrilmiş bu sxemi də mürəkkəbləşdi: sənaye ölkələri qrupu ilə qarşıdurma təşkil edən inkişaf etməkdə olan ölkələr qrupuna, demək olar ki, eyni iqtisadi struktura malik, keçmiş sosializm sisteminin sənayesi dağılmış ölkələri bazasında yaranan yeni bir qrupun qoşulması nəticəsində bir növ üçbucaq meydana çıxdı. Bu, ümumdünya ticarətinin təşəkkül tapmaqda olan mexanizmini son dərəcədə mürəkkəbləşdirdi, bir sıra hallarda orada yaranmış əlaqələri, o cümlədən uzunmüddətli münasibətləri deformasiyaya uğratdı. Burada aşağıdakı xüsusiyyətlərin qeyd olunması zəruridir': Birinci xüsusiyyət inkişaf etmiş və göstərilən iki qrupdan olan ölkələrin xarici ticarətində köklü fərq kimi, ixrac edilən malların tərkibinin sayca *
* Fisher C. Economy / C.Fİsher, C.Dorybus, P.Shmalenz. M. 1997. P. 537.
157 məhdud olmasındadır: inkişaf etməkdə olan ölkələr təbii məhsullar və xammal, yeni kapitalist ölkələri isə xammal və sadə məmulatlar, məhdud sayda maşın- texnika məhsulları (silah barədə danışıldıqda, bu mallar Rusiya və Ukraynanın sənayesi dağılmış iqtisadi mühitindən istisnadır) təklif edirlər. İkinci xüsusiyyət inkişaf etməkdə olan və yeni kapitalist ölkələrinin dünya bazarlarından güelü asılılığıdır. Nisbətən zəif inkişaf etmiş iqtisadi sistemlərin incə cəhəti onların xarici ticarətinin əsasən xammal ixracına istiqamətlənərək, hazır məhsullar istehsal edən sahələrdən, demək olar ki, təcrid olunmuş halda fəaliyyət göstərməsidir. Bu sektordan gələn valyuta mədaxilləri hesabına həm bütövlükdə iqtisadi sistem, həm də muzdlu işçi qüvvəsinin əsas hissəsinin son dərəcə aşağı olan əmək haqqının səvİ5^əsi saxlanılır.
Xarici ticarətin istiqamətlənməsi xarakterinə görə iqtisadi artımın aşağıdakı tipləri fərqləndirilir: •
istehsal imkanlarını ixrac olunan mal istiqamətində qeyri-bərabər tərzdə genişləndirən ixracyönümlü artım; •
yönəlmiş artımı. Müəyyən vaxt silsiləsində aparılan təhlil göstərir ki, ixracyönümlü artım iqtisadiyyatı inkişaf edən ölkələrin ticarət şəraitini pisləşdirir. İdxalın əvəz olunmasına yönəlmiş artım iqtisadiyyatı inkişaf edən ölkələrin ticarət şəraitini yaxşılaşdırır. İxrac sahələrinin genişlənməsinin ticarət şəraitini həddən böyük miqyasda pisləşdinnəsi nəticəsində maddi rifahın yüksəlməsi ilə onların artımı arasında əlaqənin kəsildiyi vəziyyətin yaranması da mümkündür. Belə vəziyyət iqtisadi ədəbiyyatdan müflisləşdirici artım hadisəsi kimi məlumdur (1992- 1999-cu illərdə Rusiyadakı vəziyyət, habelə 2001-2008-ci illərdə sel kimi axıb gələn neft dollarları şəraitində artım buna nümunədir).
ümumdünya ticarətinin stmkturunu və ölkələrin ticarət siyasətini izah etməyə imkan verir. Müstəqillik halında ölkə malların, xidmətlərin yaxud texnologiyaların başqa dövlətlərdən alınmasından asılı deyil. Qarşılıqlı asılılıq onların müdafiəsizlik dərəcəsinin aşağı salınması fonnalarından biri kimi nəzərdən keçirilir. Buna misal olaraq, çox zaman iqtisadiyyatları bir-birindən 158 3äiksək dərəcədə qarşılıqlı asılı olan Almaniya və Fransanı göstərirlər. Bu asılılıq o dərəcədədir ki, onlardan birinin müəyyən sahədə, məsələn, ticarətdə digərinin maraqlarına toxunması, həmin andaca buna təşəbbüs göstərən ölkəyə qarşı adekvat zərər vurulması ilə nəticələnə bilən addımların atılmasına səbəb olacaq. Buna görə də onların bir-birinə qarşı məhdudi)^ətlər tətbiq etməsi ehtimalı, demək olar ki, yoxdur. «Asılılıq» anlayışı, ümumi iqtisadi və texniki geriliyi, xammal və aqrar sahələrin üstünlük təşkil etməsi nəzərə alınaraq, adətən inkişaf etməkdə olan ölkələrə şamil edilir. Amma burada inkişaf etməkdə olan ölkələrin çoxunun məhdud sayda ixrac malları yönümündə ixtisaslaşması və öz ixracını az sayda ölkələrə göndərməsinə kifayət qədər diqqət yetirilmir. Eyni zamanda inkişaf etmiş ölkə olan Kanada öz ixracının yarısından çoxunu yalnız bir ölkəyə, ABŞ- a göndərir və buna görə də orada baş verən enmələr və böhranlar dərhal sinxron surətdə Kanadanın iqtisadiyyatında, ilk növbədə, onun ixracyönümlü sahələrində əks olunur. Bütövlükdə isə, bu münasibətlər inkişaf etməkdə olan ölkələrin əlaqələrinə aid olunur. Aşağıda bu cür asılılıq barədə məlumatlar verilir (cədvəl 6.2).
% Bruney
Yaponiya
52
Mərkəzi Afrika Respublikası
Fransa 38
Mavriki
Böyük Britaniya 40
Meksika
ABŞ 60
Somali
Səudiyyə Ərəbistanı 85
Kot-d'İvuar
Fransa 57
* Yearboook of International Statistics. UN Departments of International Economic and Social Affairs, 1996; 2009; Survey of Current Business, 2009. P. 119. 1950-1980-Cİ illərdən fərqli olaraq, hazırda yalnız bir-iki növ ticarət məhsulundan asılı olan ölkələrin sayı azdır. Amma ticarətinin əsas hissəsi cəmi 2-5 dövlətin payına düşən inkişaf etməkdə olan ölkələrin sayı çoxdur və onların həmin dövlətlərdə işgüzarlığın inkişaf mərhələsindən asılılığı güclüdür. Görünür ki, bir neçə on il əvvəl inkişaf etməkdə olan ölkələrin iqtisadi artımını 159
Yüklə 7,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|