Xülasə
•
Ümumdünya ticarəti hər bir insanın həyat və fəaliyyətinin ən mühüm
sahələrində böyük əhəmiyyətə malikdir. Ötən əsrdən fərqli olaraq, insanların
iqtisadi, sosial, mədəni, infonnasiya sahələrində ünsiyyətinin son dərəcə
güclənməsi nəticəsində qarşılıqlı ticari-iqtisadi təsir, demək olar ki, mütləq
kəmiyyətlərə yaxınlaşmış və bu, ümumdünya ticarətinin qloballaşması barədə
fikir söyləməyə əsas verir. Öz növbəsində, ümumdünya ticarəti əzəldən istehsal
amillərinin (məhsuldar qüvvələrin) beynəlmiləlləşməsi prosesini sürətləndirmiş,
dünya təsərrüfatının regional və qlobal miqyasda inteqrasiyası üçün şərait
yaratmışdır.
•
Dünya üzrə malların və xidmətlərin ixracının məcmu DDM-ə nisbətinin
onun 3/1 hissəsindən (18 trilyon dollardan artıq) çox olması ümumdünya
ticarətinin nəhəng miqyasda olmasını sübut edir. Müxtəlif dövrlərdə ümumdünya
ticarətinin artım tempi DDM-in artım tempini ötüb keçmişdir.
•
«Böyük kvadriliya», yəni dünyanın iqtisadi güc mərkəzləri olan ABŞ,
Qərbi Avropa, Yaponiya və Çin arasında əmtəə axınları xüsusilə dinamik inkişaf
edirdi. Bu dinamizmin əsasını TMK və onların filial-şirkətlərinin sayının artması
və bu şəbəkənin ümumdünya ticarətinin qloballaşmasına təsiri təşkil edir. Çin
ümumdünya ticarətində 50 ildən artıq dominantlıq edən «Böyük triadanı» sözün
hərfi mənasında sındırmışdır.
•
Ticarət və ticarət siyasətinin müasir nəzəriyyələrinin bəzisi hələ də
ticarətə dövlətin minimum səviyyədə müdaxiləsi şəraitində sərbəst sahibkarlıq
siyasətinin {laissez-faire) dominanthğınm zəruri olmasını iddia edir. Qlobal
böhran həmin ideyalara istinad edən nəzəriyyələrin tutarsızlığını, əsassızlığını və
ağlabatan olmadığım göstərdi.
•
Yeni təzahürlər əvvəlki dövrlərdə toplanmış biliklərə istinad etməklə,
təhlil olunmasını, müasir şəraitdə beynəlxalq ticarətin inkişafının
qanunauyğunluqlarının aşkarlanmasını tələb edir. Hələ kapitalizmin ilkin
mərhələsində dünya iqtisadiyyatı nəzəriyyəsində müxtəlif baxışlar meydana
çıxmışdır. Belə ki, ticarətin merkantilist nəzəriyyəsi dövlətə qızıl axınının təmin
edilməsi üçün aktiv ticarət balansı prinsipinə (malların idxalından çox, ixracı)
istinad edirdi. Onun nəzəriyyəçiləri belə bir müddəaya tərəfdar çıxırdılar ki,
dövlətin sərvəti yalnız qızıl ola bilər. Lakin onlar aktiv ticarət
178
balansına nail olunmasının zəruriliyi ideyasını əsaslandırsalar da, bu zaman
hökmdarın mütləq hakimiyyətinin aradan qaldırılması və tacirlərin yeni yaranan
sinfinin fəaliyyət azadlığına yol verilməməsi kimi sosial və siyasi məqsədlər
prioritet təşkil edirdi.
•
Klassiklər, o cümlədən A.Smit istehlakçıların öz ölkələrində istehsal
ediləndən daha ucuz mallar almaq imkanı olduğu halda maddi rifahının
yüksələcəyini iddia edən mütləq üstünlüklər nəzəriyyəsini işləyib hazırlamışlar.
Bunun üçün sərbəst sahibkarlıq və azad ticarət (free trade) zəruridir: yalnız bu
halda iqtisadi qanunlar işləyəcəkdir.
•
Mütləq üstünlüklər nəzəriyyəsi ölkənin öz təbii üstünlükləri (xammalın
mövcudluğu, əlverişli iqlim və s.) yaxud da qazanılmış üstünlüklər (qabaqcıl
texnologiyalar, yüksək ixtisaslı işçi qüvvəsi və s.) sayəsində əmtəələri daha
səmərəli üsulla istehsal edə biləcəyinə əsaslanır. D.Rikardo, sonra isə K.Marks
beynəlxalq ticarətin əmək məsrəfləri və onun müxtəlif sahələrdə müqayisə
olunması mövqeyindən yanaşan əmək dəyəri nəzəriyyəsini inkişaf etdirmişdir.
•
Ərazinin ölçülərinə əsaslanan ticarət nəzəriyyəsi daha böyük məkanı
olan ölkələrin, adətən, müxtəlif iqlim şəraitləri və təbii ehtiyatları olduğuna görə,
özlərini kiçik ölkələrlə müqayisədə daha yaxşı təmin edə bildiyini iddia edir.
Bununla belə, onların istehsal mərkəzlərinin başqa ölkələrdən daha uzaq
məsafədə yerləşməsi xarici ticarətdə nəqliyyat xərclərinin artmasına səbəb olur.
•
Nisbi üstünlüklər nəzəriyyəsi bir ölkənin müəyyən əmtəənin istehsalında
mütləq üstünlüyə malik olduğu halda belə, məhsul buraxılışının ümumi həcminin
xarici ticarət hesabına artırıla bilməsinin mümkünlüyü müddəasına əsaslanır.
•
İstehsal amillərinin nisbəti nəzəriyyəsinə görə, əmtəələrin müqayisəli
dəyəri torpağın, əmək resurslarının və kapitalın istehsal amilləri qismində
nisbətindən asılıdır. Bu xərclər isə ölkənin hansı malları səmərə və
məhsuldarlıqla, daha böyük fayda ilə istehsal edə biləcəyini əvvəlcədən
müəyyənləşdirir.
•
Əmtəənin həyat dövrü nəzəriyyəsi bir çox hazır məhsulların əvvəlcə
işlənib hazırlandığı ölkədə istehsal olunacağı ideyasına istinad edir. İlk növbədə,
bunlar ABŞ kimi sənayeləşmiş dövlətlərdir. Əmtəənin həyat dövrü ərzində onun
istehsalının kapital tutumu artır və başqa, nisbətən zəif inkişaf etmiş ölkələrə
doğru yönəldildikdə, inhisar mənfəətini tədricən azaldır.
179
Nəhayət, bu istehsal inkişaf etməkdə olan ölkələrə köçürülür və həmin mallar
uzun illər ərzində orada mənfəət verir.
•
Ölkələrin bənzərliyi nəzəriyyəsi bazarlarında oxşar seqmentlər
olduğuna görə xarici ticarətin böyük hissəsinin sənayeləşmiş ölkələr arasında
hazır məhsullarla ticarətin payına düşdüyü ideyası əsasında qurulmuşdur.
•
Beynəlxalq ticarətin müasir nəzəriyyələri neoklassik istiqamətin
neoliberal ideyalarına: makroiqtisadiyyatm monetar konsepsiyalarına əsaslanır.
Bu konsepsiyalar iqtisadiyyata dövlət tərəfindən müdaxilənin bütün formalarının
tamamilə aradan qaldırılmasını, onların ÜTT qaydaları və başqa ticarət sazişləri
ilə əvəz olunmasını zəruri hesab edir.
•
Ticarət nəzəriyyələrinin müxtəlifliyinə baxmayaraq, onların hamısına
xas olan ümumi cəhət, ticarət haqqında qərarların firma səviyyəsində qəbul
edildiyi halda, ümumdünya ticarətinin fayda və məsrəflərinin ölkələr
səviyyəsində nəzərdən keçirilməsidir. Finnalar izafi güclərdən yararlanmaq,
istehsal xərclərini aşağı salmaq yaxud riskləri bölüşdünnək üçün xarici ticarətin
imkanlarının axtarılması ilə məşğul ola bilər. Eyni zamanda onlar müxtəlif
səbəblər üzündən (o cümlədən bazarı tanımaması, riskin yüksəkliyi ehtimalı və
s.) xarici ticarət fəaliyyətində iştirak etməyə də bilərlər.
•
XXI əsrin birinci onilliyində iki ümumdünya böhranı arasında uzun
sürən iqtisadi tsikl ərzində, o cümlədən 2002-2008-ci illərdə beynəlxalq ticarətin
həm bütövlükdə, həm də ayrı-ayrı sahələrində inkişaf templəri yüksək olmuşdur.
Müxtəlif qitələrdə yerləşən və fərqli şəraitdə inkişaf edən ölkələr qrupunun: Çin,
Hindistan, Braziliya və Rusiyanın beynəlxalq ticarəti daha böyük sürətlə inkişaf
edirdi. Ölkələrin bu qrupu özünün təbii və nisbi üstünlüklərindən yararlana
bildiyinə görə mallarının dünya bazarlarında qazancla satışına müvəffəq ola
bilmişdir. Eyni zamanda, inkişaf etməkdə olan ölkələrin əsas hissəsi, əvvəlki
kimi, dünya üzrə mal mübadiləsində məhdud, artımının müəyyən hüdudları olan
əmtəə qrupları vasitəsilə cəlb olunmuşdur.
•
Qlobal ticarət oyunçularının konfiqurasiyasında baş verən başqa şəkil
dəyişikliyi «Böyük triadaya» Çinin birləşməsi hesabına onun «Böyük
kvadriliyaya» çevrilməsidir. Xronoloji baxımdan bu transfonnasiya qəti olaraq
2008-2010-cu illərdəki ümumdünya maliyyə-iqtisadi böhran dövründə başa
çatmışdır.
•
İnkişaf etmiş ölkələr beynəlxalq ticarətdə liderliyini itirərək, yerlərini
inkişaf etməkdə olan ölkələrə verir. Bu hal rəqabət qabiliyyəti daha yüksək
180
Dostları ilə paylaş: |