etmiş ölkənin yerləşdiyi bu nəhəng zonada 1980-1990-cı illərdə və XXI əsrin
əvvəlində vəziyyət son dərəcə əlverişsiz olmuşdur.
Görünür ki, Böyük Səhranın cənubunda yerləşən ölkələrin çoxunun
iqtisadiyyatının rəqabət üstünlükləri təkcə təbii resursların emalının xüsusi
çəkisinin artırılması vasitəsilə onların işlənilməsinin və istismarının
genişləndirilməsi ilə bitmir. Riskləri bütövlükdə azalsa da, şaxələnmə özlüyündə
dayanıqlı iqtisadi artıma zəmanət verə bilməz. Belə vəziyyətdə əlavə olunmuş
dəyəri böyük, əmək məhsuldarlığı yuxarı, bazar dəyişikliklərinə nisbətən
mallarına tələbatın elastikliyi daha yüksək olan sahələrin tapılması,
dəstəklənməsi və inkişaf etdirilməsi zərurətə çevrilir.
Region ölkələrinin iqtisadiyyatının son dərəcə geridə qaldığı şəraitdə
onların xarici ticarəti də əslində öz funksiyalarını yerinə yetirə bilmir. Müəyyən
səmərə əldə etməyin mümkün olduğu sahələrdə (xammal, tropik bitkilər) isə
artım infrastrukturun zəif inkişafı və korrupsiya, ümumi siyasi qeyri-sabitlik,
silahlı münaqişələrlə məhdudlaşdırılır.
Beynəlxalq tədqiqatçılar ümumilikdə Afrika ölkələrinin xarici amillərdən,
o cümlədən əsas ixrac mallarının beynəlxalq bazarlarda satılmasından və
dövlətlərarası maliyyə yardımından güclü asılılığını qeyd edirlər. Belə sahələrin
tərkibində səmərəli və rəqabət qabiliyyətli müəssisələrin fərqləndirilməsi həm
fiziki, həm də insan kapitalına real investisiyaların qoyulmasını tələb edir. Buna
baxmayaraq, 1990-cı illərin ikinci yarısından başlayaraq 2004-cü ilin
əvvəlinədək Afrika ölkələrinin çoxu müxtəlif dərəcədə olsa da, xarici ticarətdə öz
mövqelərini möhkəmləndirə bilmişdi. Bu, həm Afrikanın daxilində, həm də
Avropa İttifaqı və Asiyanın sürətlə inkişaf etməkdə olan ölkələri ilə aparılan
ticarətə aid idi. Afrika və ərəb ölkələri, ö cümlədən, Misir, Şimali Afrika (Məğrib
dövlətləri olan Əlcəzair, Mərakeş, Tunis, Liviya) ilə ticarət bir qədər canlanmışdı.
Bunu, ilk növbədə, Misirə - 1990-2008-ci illərdə xarici ticarətdə ən dinamik artım
(orta hesabla 7%-dən yuxarı) nümayiş etdirən dövlətə şamil etmək olar.
Frank zonasına daxil olan (CFA) ölkələrin əksəriyyəti 1995-ci ildə qeyd
olunmuş yüksək göstəricilərini saxlamış və qitədə iqtisadi şəraitin, ümumiyyətlə,
pisləşməsinə baxmayaraq, 1990-cı və 2000-2003-cü illərdə qənaətbəxş nəticələr
əldə etmişdir. CFA zonasına iki regional inteqrasiya birliyi daxildir: Qərbi Afrika
İqtisadi və Valyuta İttifaqı (UEMOA - The West African Economic and
Monetary Union) və Mərkəzi Afrika İqtisadi və Valyuta
190
Birliyi (CEMAC - Economic and Monctary Community of Central Africa).
Birinci birləşmənin tərkibinə Benin, Burkina-Faso, Qvineya-Bisau, Kot- d’İvuar,
Mali, Niger, Seneqal və Toqo daxildir. İkinci birləşmənin üzvləri Qabon,
Kamerun, Konqo, Mərkəzi Afrika Respublikası, Çad və Ekvatorial Qvineyadır.
Ekspertlərin qiymətləndirməsinə görə. Qərbi Afrika İqtisadi və Valyuta
İttifaqının üzvü olan dövlətlərdə ÜDM 1990-1999-cı illərlə müqayisədə 52%-dən
2000-2008-ci illərdə 31%-dək enmişdir. Mərkəzi Afrika İqtisadi və Valyuta
Birliyinə daxil olan ölkələrin məcmu ÜDM-i isə, 2000- 2008-ci illərdə 4,2%
artmışdır (1990-1999-cu illərdə - 4,1%). 2000-2010-cu illərdə inkişaf etməkdə
olan ölkələrin əksərij^ətində artım templərinin kəskin zəifləməsi fonunda həmin
regional birliklərdə ən yüksək göstəricilər əldə edilmişdir. Buna baxmayaraq,
CFA ölkələrinin bir çoxu əvvəlki kimi, ən zəif inkişaf etmişlərə, yəni gəlirləri
aşağı olan, inkişafın struktur xüsusiyyətindən irəli gələn ciddi problemlərlə
üzləşən dövlətlərə aid edilir. Bu, qarşılarında duran çoxsaylı sosial-iqtisadi
məsələləri həll etmək üçün həmin ölkələr tərəfindən artımın uzun müddət ərzində
əldə olunmuş templərinin saxlamasının vacibliyini göstərir.
Ölkələr üzrə ciddi fərqlərin olmasına baxmayaraq, ümumilikdə Afrika
ölkələri ixrac imkanlarının genişləndirilməsi istiqamətində böyük addım
atmışdır. Beynəlxalq rəqabət və beynəlxalq əmtəə təklifi də regiondaxili ticarət
potensialının inkişafına güclü təsir göstərir. Məsələn, Afrika Cənubunun İnkişafı
Birliyi (SADC - Southern African Development Community) ölkələrinin Aİ-yə
ixracının həcminin artması Lome Konvensiyasında nəzərdə tutulmuş preferensial
bazar şərtləri ilə dəstəklənsə də, həmin ixracatçıların Cənubi Afrika Gömrük
İttifaqı (SACU - Southern African Customs Union) ölkələrinə ixrac axınları ilə
rəqabət apara biləcəyi yaxud bu sektorda analoji güzəştlər və yardım
mexanizmlərinin yaradılmasının zəruriliyi məsələsi açıq qalır. Bundan başqa,
SADC ölkələrinin SACU ölkələrinə mal ixracına əlverişli şərait yaradılması, çox
güman ki, Aİ-yə ixrac axınlarının sadəcə olaraq regiondaxili ticarətə yönəlməsinə
deyil, SADC ölkələrinin ticarət dövriyyəsinin artımına gətirib çıxaracaqdır.
SADC ölkələrinin ixracatçılarının SACU ölkələri ilə müqayisədə rəqabət
qabiliyyəti gücləndikcə. Cənubi Afrikada genişlənən regiondaxili ticarət qitə
dövlətləri arasında pozulmuş ticarət balansını bərpa edə bilərdi. Cənubi Afrikada
məhz SADC ölkələrinin ticarətdə böyük artım nümayiş etdirdiyini
191
nəzərə alsaq, buradan qitənin başqa ölkələrinə ixracın çoxalması disbalansın hər
iki tərəfdən pozulmasını əhəmiyyətli dərəcədə aradan qaldıra bilər. Böyük
Səhranın cənubunda yerləşən ölkələrin regiondaxili ticarətinin genişlənməsinin
bu cür perspektivlərini kapital yığımının artmasından və dayanıqlı inkişafın
təmin edilməsinin əsasının yaradılmasından asılı olmayan təzahür kimi nəzərdən
keçinrıək olmaz. Amma region daxilində ticarətin azacıq artması belə,
idxalçılarla münasibətdə tədiyyə balansının yaxşılaşdırılması yolu ilə regional
artımın qapalı dairəsində yaranan təkan sayəsində yeni ixrac imkanlarının
inkişafına yardım göstərir, dünya miqyasında onların rəqabət qabiliyyətinin
yüksəlməsi ilə nəticələnən «treninqinə» səbəb olur. Belə təsəvvür yaranır ki,
gələcəkdə Böyük Səhranın cənubunda yerləşən ölkələrin daxili ticarətinin
genişlənməsi mərkəzi subregionda, daha çox inkişaf etmiş Cənubi Afrika
Respublikasında, Keniyada və ola bilsin ki, Kot-d’İvuarda baş verəcək, qalan
dövlətlərin perspektivləri isə infrastruktur şəraitinin (nəqliyyat, rabitə və s.)
yaxşılaşmasından və oradakı siyasi vəziyyətin sabitliyindən asılı olacaqdır.
Hesablamalar (beynəlxalq mənbələrin təhlili bazasında) qitə dövlətlərinin
fəal ticarət mübadiləsi üçün böyük potensial resurslara malik olduğunu, bunun
isə, öz növbəsində, onların iqtisadi artımının dinamikası ilə birbaşa bağlılığını
göstərir. Bununla yanaşı, aydındır ki, Afrika ölkələrinin dünya iqtisadiyyatından
təcrid olunmuş vəziyyətdə inkişaf etməsi, prinsipcə, qeyri- mümkündür. Deməli,
burada əsas məsələ qitənin XXI əsrdə inkişaf prosesində olan qlobal əmək
bölgüsü sxeminə hansı yolla və necə «daxil olmasıdır».
7.6.
MDB iştirakçısı olan ölkələrin və
Rusiyanın beynəlxalq ticarəti
MDB iştirakçısı olan ölkələrin çoxunda iqtisadi artımın canlanması
onların xarici ticarətinin dinamikasında da öz əksini tapmışdır. 2000-2008-ci
illərdə ixracın fiziki həcmi 7,8% çoxalmış, idxalın fiziki həcminin artımı isə 11%
olmuşdur. Bu ölkələrin ixracı az, 6% olsa da, əsasən Rusiya, Qazaxıstan, Belarus
və Ukraynanın hesabına artmışdır (cədvəl 7.1). Bu ölkələr əsas ticarət axınlarını
Çin, Avropa və Türkiyəyə yönəldir.
1991-ci ildən başlayaraq, MDB ölkələrinin qarşılıqlı ticarətinin payının
azalması və inkişaf etmiş ölkələrlə ticarətin xüsusi çəkisinin artması meyilləri
formalaşmışdır. Ümumilikdə 2000-2010-cu illərdə MDB daxilində qarşılıqlı
192
Dostları ilə paylaş: |