KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA
№
2
2010
64
TÜRK XALQLARININ KİTAB VƏ KİTABXANA
MƏDƏNİYYƏTİNDƏ LÜĞƏTÇİLİK ƏNƏNƏLƏRİ
P.F.KAZIMİ
Bakı Dövlət Universiteti
Milli irsin öyrənilməsi istiqamətində aparılan tədqiqatlar təkrar-təkrar
zəngin mədəniyyətin varisliyini üzə çıxarır, xüsusilə də orta əsrlərdə Azərbay-
canın kitab və kitabxana tarixinin açılan hər bir səhifəsi etinik coğrafiyanın
ümumi mənzərəsində xalqımızın əhəmiyyətli rolunu göstərir.
Tədqiqatlar göstərir ki, Azərbaycan mədəniyyətinin bir çox xüsusiyətləri
erkən orta əsrlərdən demək olar ki, bütün türk xalqlarına da xas olmuşdur.
Təəsüflə qeyd etməliyik ki, XX əsrin əksər tədqiqatçıları türkoloji axtarışlarını
türk xalqlarının fərqləndirici əlamətlərini öyrənib üzə çıxarmağa həsr etmişlər.
Bu Rus tədqiqatçıları ilə yanaşı Avropa mütəxəssislərinə də aid oluna bilər.
Ümumi cəhətlərin, tarixi köklərin və müştərək ənənələrin araşdırılmasında
maraqlı tərəfləri müəyyənləşdirmək türk tədqiqatçıların qarşısında duran
vəzifələrdir.
Əvvəlki tədqiqatlarda ifadə olunduğu kimi ilk kitablar müqəddəs kitab-
lar olmuşdu ki, kitabxana fondlarının repertuarını böyük tarixi dövrdə məhz
müqəddəs kitablar müəyyənləşdirilmişdi. Sonrakı mərhələdə dastan və əsatir-
lər geniş yayılmış, müxtəlif coğrafi ariallarda müxtəlifliyi ilə fərqlənmişdi.
Məsələn, Zərduştliyin müqəddəs kitabı olan Avesta eramızdan əvvəl III yüzil-
likdə artıq Romada od və ailə ocağının ilahəsi Vesta əsatirinə çevrilir. Vesta
rahibələri erkən yaşlarından otuz il müddətinə bakirəliyini qorumalı və saflıq
simvolu olaraq Roma imperatorlarının yaxın əhatəsində olmalı idilər.
Ən qədim türk əsatirlərində də Şamanizmdən, Atəşpərəstlikdən və daha
qədim olan yaranışın Şumer dövrü qavramlarından doğan elementlər mövcud-
dur. Eləcə də dini dünyagörüşünün formalaşdırılmasında ilahiyyatçı mütəxəs-
sislər qədim Şumer əsatirlərindən xeyli faydalanmışdılar. Avropa bibliyaşünas
alimlərinin verdiyi məlumata görə eramızdan əvvəl VI yüzillikdə yəhudilər
Tövratın bir sıra hekayətlərini məhz “Gilqameş” dastanından götürmüşlər.
Qədim və orta əsr kitabxanalarının repertuarında lüğətçilik mədəniyyəti
də mühüm yer tutur. Təsadüfi deyil ki, bir çox tədqiqatçılar Xətib Təbrizinin
Təbrizdən Bağdada getməyini onun oxuduğu kitablarda başa düşmədiyi sözlə-
ri öyrənmək məqsədi ilə olduğunu əsaslandırırlar. XI-XII əsrlədə İslam cə-
miyyətinin tədricən liberallaşması, elmi ədəbiyyatın çeşidinin genişlənməsi,
KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA
№
2
2010
65
əyalətlərdə insanların ərəb və fars dilli mənbələrdən istifadə etməsinə şərait
yaradırdı ki, bu zaman məzmunlu lüğətlərə ehtiyac duyulurdu. Cəmiyyət mə-
lumat ehtiyacını yaratdığı kimi, onların ödənilməsinə də şərait yaradır və biz
XI əsrdən başlayaraq belə lüğətlərin meydana gəlməsini müşayət edirik.
Qorunub saxlanılmış ən qədim türk kitabının Mahmud Kaşğarinin “Di-
vani lüğəti türk” olması da bu fikrimizi təstiq edir. Bu kitab ümumtürk mədəni
abidəsidir. Şərqi Türküstanda yazılmasına və Bağdad xəlifəsinə təqdim edil-
mək üçün hazırlanmasına baxmayaraq lüğət bütün türk xalqlarının dilini, ləh-
cə və şivəsini əhatə edir, eləcə də bu dillərin tanıdılması məqsədini daşımışdır.
Tədqiqatçı S.İ.Bayevski Bədrəddin İbrahimin “Fərhəngi zəfərquya və
cahannuya” əsərini araşdıraraq onu fars dilinin izahlı lüğəti kimi təqdim edir.
Lakin qorununb saxlanmış ən qədim lüğətin Əsədi Tusiyə mənsub olan “Lü-
ğəti furs” olduğunu qeyd edir və bu lüğətin həqiqi müəllifinin Qətran Təbrizi
olduğunu ortaya atır. Məlumdur ki, Qətran Təbrizi Əsədi Tusinin müəllimi
olmuşdur və 1959-cu ildə Tehran Universitetinin elmi jurnalında çap olunan
Əsgər Hüquqinin məqaləsində də bu təsdiq olunur. Məlum olur ki, Tehran
universitetində hətta bu kitabın nüsxəsi belə mövcuddur. Lakin 1966-cı ildə
Tehranda keçirilən iranistlərin beynəlxalq konfransında M.Muyin çıxış edir və
iddia edir ki, belə bir nüsxə yoxdur və Qətran Təbrizinin lüğəti əslində Əsədi
Tusinin lüğətinin ixtisar olunmuş variantıdır. Şərqşünas və mətinşünas tədqi-
qatçılar bu barədə öz sözlərini deyiblər və yəqin ki, bundan sonra da bu fikrin
qərəzli olmasını elan edəcəklər. Biz isə kitabxanaşünaslıq baxımından onların
hər birini kitab vahidi olaraq öz biblioqrafik siyahımıza daxil etməyi düzgün
hesab edirik.
Bədrəddin İbrahimin “Fərhənge zəfərquluya” lüğətinin quruluşu göstərir
ki, bu lüğət heç də S.Bayeviskinin dediyi kimi fars dilinin izahlı lüğəti deyil.
Lüğətin daxilində fars leksik vahidləri türk və ərəb leksik vahidləri kimi müs-
təqil fəsillərdə ümumiləşib və müəllif etimologiyasını müəyyənləşdirə bilmə-
diyi sözləri fars-ərəb və ya fars-türk sözləri kimi ayrıca fəsildə toplayıb. Lüğə-
tin adından da gördüyümüz kimi fars dilinin izahlı lüğətinə heç dəxli yoxdur.
Fars dilinin izahlı lüğətini Pəhləvi İranında Dehxoda adlı görkəmli alim
tərtib etmiş və “Lüğətinameyi Dehxoda” adı ilə 48 cilddə çap etdirmişdi. Lü-
ğətə fars, türk, ərəb sözləri ilə yanaşı Pəhləvi dövründən qalan xeyli arxaik
sözləri də toplayaraq onu praktik lüğətdən daha çox paniranist ideyaların ifti-
xar mənbəyi olaraq formalaşdırmışdı. Burada adı çəkilən M.Muyin isə 4 cild-
lik “Lüğətinameyi Moin” kitabını XX əsrin 60-cı illərində tərtib edir. Daha
çox praktikliyi ilə fərqlənən bu lüğət belə türk və ərəb sözlərinin fars dilinə
göstərdiyi tarixi təsirdən kənarda qalmır. Tədqiqatçı Cavad Heyət fars dilində
istifadə olunan türk sözləri lüğətinin tərtibatçısıdır.
KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA
№
2
2010
66
Bu məqalədə XI-XVIII əsrlərdə hazırlanmış və geniş coğrafi arealda
yayılaraq türk xalqına məxsus lüğətlərin biblioqrafik siyahısını verməyə ilk
dəfə cəhd göstəririk.
1.
XI əsr Fərxənge Qətran (Qətranin lüğəti)
2.
XI əsr Anonim
Fərxənge Fordovsi
(Firdovsinin lüğəti)
3.
1065 Asadi
Tusi “Lüğəti furs” (fars
lüğəti)
4.
1076 (469 hicri)
Mahmud Qaşqayı “Divani
lüğəti
türk”
5.
1134-cü
ildə vəfat etmiş
Cərullah Mahmud
Zəməxşəri
“ Kitabe lüğəte
müqəddəmeye
ədəb Zəməkşəri”
6.
XIII əsr Fəxrəddin Naxçıvani “Sixax
əlmadjam”
7.
XIII əsr Misir
Məmlukləri zamanı “Kitab
əl qəvanin
əl külliyyə Lidabti
əl lüğət əttürkiyə”
8.
XIII əsr Elxanilər
dövrü
Cəmaləddin ibn Mihnə
“Kitab Helye əl
insan və Helye ən
lisan”
9.
XIV əsr Bədrəddin İbrahim “Fərhəngi
zəfərquya və
cahannuya”
10.
XIV əsr
Şəmsəddin “Sixax
əl furs”
11.
XIV əsrin
əvvəllərində
İtalyan və Alman
misionerləri
“Kodeks
Kumanikus”
(qıpcaq məcmuəsi)
12.
1301 Mövlana
Fəxrəddin
Mubarak Qaznavi Kəvvas
“ Fərhəngi Fəxri
Kəvvas”
13.
1312-13 cü illər
Əbu Heyyan əl-Əndəlusi
“Kitab əl idrak
Lilisan əl ətrak”
14.
1328 Məhəmməd İbn Hinduşah
Naxçıvani
“Səhih əl-Furs”
15.
1343
Şəmsi Fərxi İsfahani “Miyari
Cəmali”
16.
1343 Anonim Dastur
al-afazil
17.
1393 Məhəmməd İbn Kəvvas
Bəlxi
“Baxr al-fəzail”
KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA
№
2
2010
67
18.
XV əsr
Anonim
“ Kitabi bəlağət əl
müştaq fi lüğət türk
əl qıpçaq”
19.
1419
Nasir Kazi Qunbazi
“Risaleyi Nasiri
Əhməd”
20.
1419
Anonim
“Adat al Fuzala”
21.
1434 Məhəmməd İbn Kəvvas
Bəlxi
“Baxr al-fəzail”
22.
1474 (Hindistan)
Təvanəddin Faruxi
“ Fərhəngi
İbrahim”
23.
XV-XVI əsrlər
Anonim
Fərid al Favaid
24.
XVI əsrdə (Anadolu) Anonim
“Lüğəti əbu şəka”
25.
XVI əsr Nəvai “Mühakimat
əl-
lühəteyn”
26.
XVI əsr Məhəmməd Bin Qeys
“Kitabi Tubyan
əllucət ət türk ala
lisani qanıqlı”
27.
XVI əsr Anonim
Kəşf əl-lüğət
28.
XVI əsr Məhəmməd Bin Qeys
“Lüğəti-türki
xərəzmi”
29.
XVI əsr Məhəmməd Bin Qeys
“Ketabe lüğəte
Məhəmməd Bin
Qeys”
30.
1510 (Hindistan)
Mövlanə Mahmud İbn
Şeyx Zeynalabdin
Muhəmməd
“Toxfat as-saadat”
31.
1519 (Hindistan)
Muhəmməd ad-Dəxləvi “Muayyad
al-
Fuzala”
32.
1544 Məhəmməd Tusi Ələvi “Lüğəti Şaxname”
33.
1576 Anonim “Fəraid əl- fəvaiz”
34.
1593 Anonim “Mədar al-əfazil”
35.
XVII əsrdə Hindistanda
“
Lüğəti Fəzlullah
xan”
36.
1600 (İsfahan) Məhəmməd Qasim Sururi
Kaşani
“Məcmə əl-furs”
37.
1608 Fəxrəddin Həsən Şirazi “
Fərhəngi
Cahangiri”
38.
1652 Məhəmməd Təbrizi Burhani
kati
39.
1662 Anonim “Şərhi Gülüstan”
40.
1665 (Türkiyə) Həsən Süuri
Fərhəngə Süuri
KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA
№
2
2010
68
41.
1705 (Herat)
Anonim
“Bədai əl lüğət”
42.
XVII əsr Yaqub
Cəngi tərəfindən
Hindistanda yazılmış
“Kitabe zəbani
türki”
43.
XVII əsr Anonim
“Əl Tamğaye
Nasiri” (farsca-
cığatayca lüğət)
44.
XVIII əsr Mirzə Mehdixan Astrabadi “Səngilax”
(Nəvainin
şeirlərinə lüğət)
45.
1727 (Hindistan)
Məhəmmədtəan
Qaqaqoyunlu
“ Fərhəngi türk”
Burada adları çəkilən lüğətlərin bəzilərinin müəllifi anonimdir. Bəziləri-
nin yazıldığı il və məkan məlum deyil. Bəzi hallarda eyni lüğətin bir neçə
tərtibatçı tərəfindən hazırlanması iddia olunur. Lakin harada, kim tərəfindən
yazılmasına baxmayaraq ütün bu lüğətlərdə türk dili və onun müxtəlif əsərlər-
də və ya dillərdə istifadə olunan kəlmələri haqqında şərhlər verilir, bir çox
hallarda lüğətin bütöv bir fəsli türk dilinə və ya ləhcələrinə aid edilir. Tərtib
etdiyimiz siyahının bitkin olması barədə iddiamız yoxdur. Bu sahədə axtarış-
larımız yəqin ki, siyahının daha böyük və məzmunlu olması ilə nəticələnəcək.
Orta əsrlərdə kütləvi istifadə olunan, tez-tez üzü köçürülən məşhur lü-
ğətlər sırasında rus tədqiqatçı S.İ.Bayevski 1652-ci ildə Təbriz şəhərində ya-
zılmış Məhəmməd Təbrizinin “Bürhani kati” lüğətini göstərir. Eləcə də orta
əsr lüğətlərinin varisliyi məsələsini araşdıran rus tədqiqatçısı göstərir ki, hər
bir lüğətin tərtibatçısı özündən əvvəlki lüğətlərə istinadlar vermiş və onlardan
geniş şəkildə faydalanmışlar. Bu məlumat əsas verir ki, orta əsr kitabxanala-
rında lüğət materiallarının geniş yayılması və məlumatın mütəxəssislərin fak-
tını iddia edək. Elmi işdə faydalana bilmək imkanı mütəxəssislərə hər dəfə
daha geniş və məzmunlu lüğətin tərtibinə imkan yaratmışdı.
Qeyd olunan lüğətlərin əksəriyyətinin tərtibatçısı türk əsilli alimlər ol-
muşdur. Lakin hətta fars dili lüğətinin tərtibatçıları belə konkret ədəbi nümu-
nələrdə istifadə edilən türk mənşəli sözləri və frazeologiyanı ya ayrıca bir fə-
sildə göstərmiş, ya da mətin içərisində onlara izahlar vermişlər. Orta əsrlərdə
lüğətlər əsasən ədəbi və elmi əsərlərdə mütaliə zamanı anlaşılmayan sözlərin
izahı məqsədi ilə tərtib olunduğu üçün burada islam mədəniyyətinin ifadəçisi
olan ərəb, türk və fars dillərindən başqa digər dillərdən istifadəyə qəbul
olunmuş söz və anlayışlara da təsadüf edilirdi.
Mahmud Kaşğarinin “Divani lüğəti türki” onun mürəkkəb quruluşu, elə-
cə də sonrakı dövrlərdə tərtib olunmuş lüğətlər göstərir ki, orta əsrlərdə türk
dili kifayət qədər zəngin və mürəkkəb fonetik tərkibə malik olmuşdu. Geniş
coğrafi əraziyə yayılması səbəbindən inteqrasiya elementlərinin zəif olması
KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA
№
2
2010
69
dilin ümumi inkişafına deyil, ayrı-ayrı ləhcə və şivələrin inkişafına öz təsirini
göstərmişdi. Bu baxımdan türk olmayanın belə bir lüğəti tərtib etməyi müm-
kün deyildi. Odur ki, qeyd olunan lüğətlərin əksər hallarda tərtibatçısı türk
əsilli olmuş və ya türk əsilli mütəxəssislərin köməyi ilə tərtib edilmişdi.
İran lüğətləri mövzusunda tədqiqat aparmış Səid Nəfisi “Qədim İran
lüğətləri” kitabında “Şahnamə”yə həsr edilmiş bir neçə lüğətin adını çəkir.
Adları çəkilən digər lüğətlərin milli mənsubiyyəti göstərilmir. Tədqiqatı azər-
baycanlı mütəxəssis aparsa da, paniranist ideologiyaya xidmət etmişdi.
Lüğətlər xalqların mədəni həyatında mühüm rol oynadığından bundan
dini, ideoloji və s. məqsədlər üçün sui-istifadə etmək cəhdləri də mövcüd ol-
muşdur. Məsələn, görkəmli tədqiqatcı Cavad Heyətin iddiasina görə XIV əs-
rin əvvələrində italyan və alman missionerləri qıpçaq türklərini xristianlığa
cəlb etmək məqsədi ilə “Kodeks Kumanikus” və ya “Qıpçaq məcmuəsi” adlı
lüğət tərtib edirlər. Bu lüğətin əlyazması Venesiyadakı Santo Markos kitabxa-
nasında saxlanılır. Kitab iki dəftərdən ibarətdir. Birincisi italyanlar tərəfindən
tərtib edilmiş latın-fars-türk (qıpçaq) lüğəti, ikinci kitab qıpçaq-alman lüğətin-
dən təşkil olunub və latın əlifbası ilə yazılıb.
Orta əsr islam mədəniyyəti ölkələrində məhz bu lüğətlər insanların ədə-
bi və elmi inteqrasiyasını təmin etmişdi. Bu lüğətlərin müxtəlif tarixi dövrlər-
də üzü köçürülmüş nüsxələri bütün islam dünyasına yayılmış və kitabxanala-
rın fondunda saxlanaraq mütaliə prosesini dərin və səmərəli etmiş, XVII-
XVIII əsrlərdən başlayaraq Avropa alimlərinin də diqqətini ciddi informativ
material kimi cəlb etmişdi. Təsadufi deyil ki, bu lüğətlərin hər biri öz növbə-
sində linqvistlər üçün vacib mənbə, tarixçi və mətinşünaslar üçün mühüm va-
sitə olmuşdur. Onlar orta əsr kitabxanalarının repertuarını müəyyənləşdirmək
baxımından da çox əhəmiyyətlidir. Orta əsr kitabxanalarımızın çoxu demokra-
tik əlamətli kitabxanalar olmuşdur. Məlumatın toplanması, sistemləşdirilməsi,
saxlanılması və ictimai istifadəyə verilməsi prosesində senzura, məhdudiyyət
və ayrı-seçkilik əlamətlərinə rast gəlmədiyimiz üçün iddialarımız əsaslıdır.
Lüğətçilik mədəniyyətimizin araşdılılması da bir daha sübut edir ki, orta
əsrlərdə islam mədəniyyətinin ifadəçisi kimi ərəb dili ilə yanaşı azərbaycan,
türk və fars dilləri də yanaşı olmuşdu. Nəticə olaraq Azərbaycan ərazisində
kitabxanalarda üç dilli kitab fondu formalaşmış, bu eləcə də digər türk dilli
ərazilərə də aid olmuşdur. Üç dilli oxucu kontingenti meydana gəlmiş, daha
geniş məlumat mənbələrini əldə edə bilmişlər.
Orta əsr kitabxanalarının repertuarında lüğətlər geniş və mühüm rol
oynamışdır. Müqəddəs kitabların rəngarəngliyi ilə yanaşı dastan və əsatirlərin
zəngliyinə baxmayaraq kitabxanalarda saxlanılma və mühafizəsi baxımından
fərqli olmuşdu. Bu baxımdan lüğətlərin bəxti daha çox gətirmiş və böyük bir
əksəriyyəti qorunub saxlanılmışdı. Tarixi əsərlərdə bu baxımdan bəxti daha
çox gətirmiş koteqoriyaya daxildir.
KİTABXANAŞÜNASLIQ VƏ İNFORMASİYA
№
2
2010
70
ƏDƏBİYYAT
1. Xələfov A.A. Azərbaycanda kitabxana işinin tarixi. – Bakı, 2004.
2. Şərifli K. Azərbaycan əlyazma kitabı və kitabxanaları. – Bakı,
“Nurlan”, 2009. – 190 s.
3.Cavad Heyət. Türklərin tarix və mədəniyyətinə bir baxış. – Bakı,
Aspoliqraf, 2009. – 184 s.
4.Kazımi P. Səfəvilər dövründə Azərbaycanda kitabxana işi. – Bakı,
BDU-nun nəşri, 2008, 174 s.
5.Badrad-din İbrahim. Farxanq zafanquya va djaxannuya. – Moskva,
Nauka,1974. 200 s.
THE DICTIONARY TRADITION IN THE
TURKISH NATIONS BOOK AND LIBRARY CULTURE
P.F.KAZIMI
SUMMARY
Super Islam ethnos had been an element integration in the East for a
long history period. The reflection from of fulfilled by Arabic language and
Turkish and Persian language. The dictionary tradition served to the nations
integration in the middle century.
СЛОВАРЕТВОРЧЕСКИЕ ТРАДИЦИИ В КНИЖНОЙ
И БИБЛИОТЕЧНОЙ КУЛЬТУРЕ ТЮРКСКИХ НАРОДОВ
П.Ф.КАЗЫМИ
РЕЗЮМЕ
Исламский супер этнос по праву относятся как к арабскому на-
роду, так и к тюркским и персидским народам. Ислам был интегрирую-
щим звеном в большой географии. Данная статья выявляет словаре-
творческие традиции исламского периода как вторым интеграционным
элементом средних веков. А так же определяет репертуар книжного
фонда библиотек имеющих демократических элементов в своей дея-
тельности.
Dostları ilə paylaş: |