169
qaydanı pozduğuna fikir verməmişdir. O yalnız təbiət,
bunun müqabilində,
qisas aldığı vaxt ayrılmış və səhvlərini düzəltməyə başlamışdır (6, 18).
Elm el
ə böyük nüfuz qazanmışdır ki, insan ekoloji problemi də məhz elmin öz
nailiyy
ətləri sayəsində həll edəcəyinə inir. Elm doğrudan da, bu problemi həll
etm
ək iqtidarındadır. Lakin yalnız bir şərtlə ki, elmdən planlı və
m
əqsədəuyğun surətdə, ehtiyatla istifadə edilsin, təkcə bugünkü nəticələr və
şəxsi mənfəət deyil, həm də planetin gələcəyi, bütün bəşəriyyətin taleyi nəzərə
alınsın. Bu isə artıq yeni təfəkkür deməkdir.
İnsan gələcək haqqında düşünərkən elmi-texniki tərəqqiyə böyük
ümidl
ər bəsləyir. Bəs elmi-texniki tərəqqi insanı hara apar.
Biz elmi texniki t
ərəqqinin mənfi tərəfləri də var ancaq bu hal o vaxt
labüddür ki, insan
elmi-texniki t
ərəqqini deyil, elmi-texniki tərəqqi insanı
aparır.
Biz elmi-texniki t
ərəqqiyə, onun gələcəyinə və insan həyatında roluna böyük
ümidl
ə baxiırıq. Lakin bir şərtlə ki, elmi-texniki tərəqqi son məqsədə çevrilməsin
v
ə insan öz ixtiyarını elmin, texnikanın əlinə verməsin. Əksinə, elmi də,
texnikanı da çilovlayaraq onlardan yüksək bəşəri ideallara çatmaq üçün bir
vasit
ə kimi istifadə etsin (7, 112).
Müasir dövrd
ə insan özünə elmin vasitəsilə, lakin dialektik təfəkkür
əsasında, zəka işığında yol açmalıdır. Məgər zəka elmdən kənar bir şeydirmi?
Z
əka, heç şübhəsiz, elmlə bağlıdır. Lakin təkcə elmlə yox,
həm də əxlaq və
inc
əsənətlə, insanın min illərdən bəri formalaşmış olan mənəvi idealları ilə,
humanist f
əlsəfi fikirlə və nəhayət, onun ən ali metodu olan dialektika ilə
bağlıdır. Zəka – bütün bunların vəhdəti, insanın intellektual, emosional və
m
ənəvi-əxlaqi inkişaf istiqamətlərinin birləşdiyi zirvədir. Bu gün yeni təfəkkür
adlandırdığımız düşüncə tərzi də məhz dialektik zəka, sözün böyük mənasında
kamal dem
əkdir. Cahanda kamalın qalib gəlməsi üçün əsas şərtlərdən biri isə
elmi-texniki t
ərəqqinin humanistləşdirilməsi, onun insanın mənəvi ideallarına
tabe edilm
əsidir.
Antik dövrd
ə praktik biliklər elmdən, elm isə fəlsəfədən
hələ tamamilə
ayrılmamışdı. Ona görə də, bütün biliklərin mərkəzində, istər aşkar, istərsə də
qeyri-
aşkar şəkildə insan dayanırdı. Protaqorun sözü ilə desək, insan hər şeyin
meyarıdir.
Orta
əsr Şərqində elm praktik biliklərdən ayrılaraq fəlsəfə və ilahiyyat ilə
daha çox bağlandı. Bu dövrdə elmin humanitarlaşması onun təbii zəmindən
ayrılması ilə nəticələndi.
İntibah dövründəki praktik biliklər də orta əsr Şərq elmiylə bağlıdır.
Yeni dövrd
ə Elmi tədqiqatların istiqaməti texniki tələblərə uyğunlaşdırıldı
v
ə tədricən vahid elmi-texniki proses formalaşmağa başladı. Elmin texnika ilə
daha çox
əlaqələnməsi və riyaziləşməsi onu ilkin sinkretik başlanğıcdan daha
da uzaq
laşdırdı. Rasionalizm və texnisizm meyllərinin təzyiqi ilə elmdə
170
humanitar çalarlar solğunlaşdı və elmdən insana qarşı, onun emosional və
əxlaqi-mənəvi ideallarına qarşı istifadə edilməsi ehtimalı artdı. Elmin insan
m
ənəvi ahəngindən kənara çıxaraq onunla ziddiyyətə girməsi Qərb
sivilizasiyasının süqutunun təməlini qoydu.
Bu gün ABŞ-ın ulduz müharibələrinə hazırlıq sahəsindəki
texniki
t
ədbirləri artıq insan nəzarətindən çıxaraq kompüterlərin nəzarətinə əsaslanır
ki, bu da insanın özünü elmi-texniki tərəqqinin ixtiyarına verməsi deməkdir.
Elmi-texniki t
ərəqqinin insanın hara apara biləcəyini isə biz artıq yuxarıda
izah etmişik. Yaranmış vəziyyətin real təhlükəsini bütün tərəqqipərvər
qüvv
ələrin nəzərinə çatdırmaq və bəşəriyyəti bu təhlükədən xilas etmək bu
gün dünya sosializm sisteminin tarixi v
əzifələrindən birinə çevrilmişdir.
Qlobal miqyaslı yeni təfəkkürə keçidi zəruri edən mühüm səbəblərdən biri
m
əhz elmi-texniki tərəqqidə insan amilinin
ön plana çəkilməsinə, onun
humanistl
əşdirilməsinə, elmin hərbi sənayeyə və ümumiyyətlə, istehsala tətbiqinin
m
ənəvi meyar süzgəcindən keçirilməsinə olan ehtiyacdır. Ona görə də,
ölk
əmizdə yenidəqurmanın həyata keçirilməsi bir tərəfdən elmi-texniki
t
ərəqqinin sürətləndirilməsini və onun praktik tətbiqinin intensivləşdirilməsini
t
ələb edirsə, digər
tərəfdən də, bu hadisənin yekun istiqamətinin insanın
yüks
ək mənəvi ideallarına tabe edilməsini nəzərdə tutur (2, 154).
Elm v
ə texnikanın bəşəriyyət üçün daha çox müsbət, yoxsa mənfi
n
əticələr törətdiyi barədə mübahisələr yeni deyil. Elmə müxtəlif münasibət, xüsusən
iki k
ənar mövqedən münasibət ictimai fikir tarixində dərin köklərə malikdir.
H
ələ XVIII əsrdə Volterlə Russo arasındakı mübahisələr həmin məsələyə əks
münasib
ətlərin klassik nümunəsi sayıla bilər. Fəlsəfi cərəyanlardan pozitivizm
v
ə ekzistehsializm arasındakı başlıca fərqlərdən biri də məhz onların elmə
münasib
ətdə bir-birinə əks olan kənar mövqelər tutmalarıdır.
"Elmi t
ərənnüm edən" pozitivizm insanın mənəvi fəaliyyətin digər sahələrinə
etinasızlıq göstərdiyi kimi, "incəsənəti tərənnüm edən"
ekzistensializm də elmə
yalnız onun törətdiyi mənfi nəticələr prizmasından baxır. Elmə bu cür təzadlı
münasib
ət müasir dövrdə ssientizm və antissientizm kimi bir-birinə əks
c
ərəyanların mövqeyində daha aşkar surətdə üzə çıxır (1, 106).
Elmin, elmi-texniki t
ərəqqinin nailiyyətləri artdıqca bu məktəblər bir-birinə
əks olan iki cəbhəyə ayrılırlar.
Texnikaya v
ə onun sosial nəticələrinə münasibət baxımından da fəlsəfi
konsepsiyaları bir-birinə əks olan mövqelərə bölünərək texnisizm və antitexnisizm
mövqel
ərindən çıxış edirlər. Lakin ilk baxışda bir-birinə zidd olan bu cür kənar
mövqel
ər əslində eyni məqsədə xidmət edir, müasir cəmiyyətin
sosial
ziddiyy
ətlərini pərdələmək niyyətini güdür. Belə ki, antissientizm və antitexnisizm
mövqel
əri cəmiyyətin bütün uğursuzluqlarının təqsirini elm və texnikanın üzərinə
atmaqla daxili sosial ziddiyy
ətləri gizlətməyə çalışır.