KitabxanaşÜnasliq

174 
 
Yusif QAZIYEV 
 
Bakının 276 saylı məktəbinin ali kateqoriyalı müəllimi, 
 pedaqogika üzr
ə fəlsəfə doktoru 
 
QƏZA MƏKTƏBLƏRİNİN  KİTABXANALARI 
 
Açar  sözlər: Məktəb  kitabxanaları,  Kitabxanalarının  yaranma  səbəbləri, 
Kitabxananı formalaşdırmaq 
Key words: 
Школьные  библиотеки,  Библиотеки  причин,  Формирование 
библиотек 
Ключивое  слова:  School Libraries, Libraries reasons, the formation of 
libraries 
 
Çar hökum
ətinin Azərbaycanda ruslaşdırma siyasətinə uyğyn olaraq yerli 
əhalinin rus dilinə  yiyələnməsi məqsədi ilə  dövlət  işçiləri daha çox 
maraqlanırdı. Bu baxımdan 2 avqust 1829-cu ildə Zaqafqaziya məktəblərinin 
ilk nizamnam
əsi təsdiq edildi. 
Nizamnam
ənin təsdiqi ilə  əlaqədar olaraq Azərbaycanda ilk qəza 
m
əktəbləri Şuşada 1830-cu il dekabrın 30-da, Nuxada 1831-ci l dekabrın 30- 
da    Bakıda  1832-ci  il  yanvarın  17-də, gəncədə  1833-cü  il  fevralın  18-də, 
Naxçıvanda  1837-ci  il  martın  25-də,  Şamaxıda  1838-ci ildə  mayın  12-də, 
keçmiş  müsəlman məktəbinin  bazasında  müstəqil nizamnaməyə  və  pansiona 
malik  olan,  şagirdlərə  ixtisas  verən üç sinfi ibtidai Zakatala qəza məktəbi 
1862-
ci il sentyabrın 26- da açıldı (1,Ç,a) 
Dövl
ət tərəfindən    açılmış  qəza məktəblərinin nəzdində  təlim  işində 
mühüm rol oynayan m
əktəb kitabxanaları təşkil edildi. 
M
əktəblər yanında təşkil edilən kitabxanalar iki tipdə idi. Bunlardan biri 
əsaslı  (müəllim) kitabxana, digəri isə  şagird  kitbxanası  adlanırdı.  Bu 
kitabxanaların təşkilində əsas məqsəd şagirdələ dərsliklərdə kömək etmək və 
onların sinfdənkənar mütaliəsinə yardım göstərmək idi. Şagirdlərin sinfdənxric 
mütil
ələrini səmərəli təşkil  etmək dərsdə  aldıqları  bilikləri  genişləndirmək 
m
əqsədi ilə  kitabxanalardan müvafiq kitablar seçilərək  onların  istifadəsinə 
verildi. 
Q
əza məktəb  kitabxanalarında  şagirdlərə  əla xidmət  işi  nümayiş 
etdirm
əyə  cəhd göstərildi. Arxiv sənədlərindənməlum olur ki, təlim 
keyfiyy
ətini yüksəltmək  üçün  şagirdlərin sinfdənxaric mütaliəsinin səmərəli 
t
əşkili  əsas  rol  oynayır.  Bu  məqsədlə  bir  çox  iş  üsullrı  tətbiq olunurdu. 
Bunlardan biri d
ə  əlaçı  şagirdlərə  sinfdənxaric mütailə  üçün bədii kitablarla 
mükafatlandırmaq idi. Bakı qəza məktəbinin müdiri həmişə belə edirdi. Gəncə 
v
ə Şəki məktəblərində də bu iş yaxşı təşkil edilmişdir. Onu  demək kifayətdir 

---

175 
 
ki, 1839-cu il
əd Şəki qəza məktəbinin əsaslı kitabxansında əlaçı şagirdlərə 22 
man 60 q
əpik dəyərində kitab mükafatı verilmişdir. (1,C,a;1A,ə). 
Q
əz məktəb  kitabxanaları  yalnız  müəllim və  şagirdlərə  xidmət etmirdi, 
el
əcədə  də  kənd və  şəhər ictimaiyyətinə  də  xidmət edirdi. Onlar xalq 
kütl
ələrinin svadlanmasında böyük rol oynamışdır. Kitabxanadan istifadə edən 
k
ənar  damlar  oxuduqları  qəzet, jurnal və  kitabların  hər birinə  kirayə  haqqı 
verirdil
ər.  Toplanmış  pul  məbləği  kitabxananın  kitab  fondunun 
z
ənginləşməsinə, xərcləndi.  Bu  iş  İrəvan qəza məktəbində  daha  yaxşı  təşkil 
edilmişdir. Orada bir kitaba  kirə haqqı ayda 50 qəpik idi.  Kitabxana xidməti 
saat 8.00-dan  2.00-a v
ə nahardan sonra saat  4. 00-dən  6.00-a qədər vaxt idi. 
Bu dig
ər qəza məktəblərində də mövcud idi (1, B, a,1, A,a). 
Q
əza məktəb  kitabxanalarının  ictimaiyyətə  xidməti ilə  əlaqədar ictimi-
kütl
əvi  kitabxanaların  təşkilinə  ciddi  etiyac  yarandı.  Belə  ki, qəza məktəb 
kitabxanaları  oxucuların  tələbini ödəmirdi. Təbii  ehtiyacdan  doğaraq 
ziyalılarinanə yolu ilə kütləvi kitbxanalar yaratmaq təşəbbüsündə oldular. Belə 
kitabxanalardan biri 1859-cu il sentyabr 15-d
ə Şamaxıda təşkil edildi . Həmin  
kitabxana müxt
əlif adlarda 128 nüxsə  cari mətbuat-qəzet və  jurnallar  alırdı 
(IV.12). Dig
ər bir kitabxana 1868-ci il aprelin 28-də  ictimaiyyət tərəfindən 
G
əncədə  açıldı.  Kitabxananın  açılışı  münasibəti ilə  Gəncənin mülki 
qunbernatoru  Qafqaz  Canişininə  məlumat verərək, Gəncə  qəzasının 
Quberniyaya çevrilm
əsi münasibəti ilə  məmurların  sayının  çoxalmasını  və 
əhalinin geriliyiniqeyd edərək kitabxana fondunun geriliyini zənginləşməsi 
üçün Canişinin kitabxana və ictimai yığıncaqlar üçün 42 iyun 1868-ci ildə 375 
man pul buraxmağa icazə verir (1,A,b). 
Arxiv s
ənədlərində qəza məktəblərinin əsaslı kitabxanalarının fondlarına 
dair xeyli m
əlumatlarvardır. Məsələn, 1845-ci il məlumatına görə, Şuşa qəza 
m
əktəbinin  kitabxanasında  301,  Nuxada  360,  Bakıda  746,  Gəncədə  113, 
Naxçıvanda 152, Şamaxıda isə 240 cilddə və digər tədris vəsaitləri var idi. 
1954-cüild
ə  Şamaxı  qəza məktəbinin  kitabxanasında  181,  21  və22 
(c
əmi224)  kitab siyahısı  olmuşdur. Bu siyahılar üzrə 690 nüxsə qəzet topası, 
jurnal v
ə kitab vardı. Burada türk və fars dillərində kitablar mövcud idi. 
1865-ci ild
ə isə qəzaməktəb kitabxanalarının əsaslı kitabxanalarının kitab 
fondu v
ə digər tədris vəsaitləri aşağıdakı kimi olmuşdur: 
Naxçıvan  qəza məktəbinin  əsaslı  kitabxanası  daha  zəngin idi. 1865-ci 
ild
ə burada 761 adda 2448 nüxsə kitab var idi. Bundan 630  adda 2278 nüxsəsi 
rus, 20 adda23 nüxs
əsi  Şərq dillərində, 10 adda 12 nüxsə  qədim  klassik  
dill
ərdə, 12 adda 91 nüxsə  Avropa dillərində  idi. Kitabxanada 23 xəritə, 12 
atlas, 1 qlobus, 30 şəkil, 4 yazı kağızı var idi.(1,B,b) 
G
əncə qəza məktəbinin kitabxanasında olan 224 adda 609 nüxsə kitabdan 
206 adda rus dilind
ə, 8 adda Avropa dillərində,  10  adda  Şərq dillərində 
idi(1,B,C) 

---