187
мусловиемизменилроличеловекавобщественнойжизниреспублики,средствомдостижени
явысшихчеловечскихидеалов.
M.
ABASOVA
B. YUSIFOV
THE ROLE OF EDUCATION IN THE DEVELOPMENT OF STUDENT
CONSCIENCE
SUMMARY
The presented artiqle deals with the development of scientific and
technical proqress
and reforms for the efficient use of scientific potensial of hiqher schools in our Republic.
The serions problems in the social, politikal and spiritual life of our Republik and
learing them, discovering of feautures of transmitions period and carrying out complex
investigations are taken into consideration in the given article.
The article also deals with the influence of scientifik and technical progress, mutual
cooperation of scientists, philosophers, sosiologists, economists and historians.
In the presented article it is hoped for scientifik abd technicial preogress its future
and its influense to human's life .But it must be realized that a human must not give his (her)
will to technics .
They have to do their best with the help of technics for the realization of premium
ideas.
The article has great iprotance for the following of ment of scientific khowledge and
determination of the ways of development of science.
188
T
əranə MİRZƏYEVA
Amea M
ərkəzi Elmi Kitabxananın doktorantı
AZƏRBAYCANIN DÜNYA NEFT SƏNAYESİ
TARİXİNDƏKİ İLKLƏRİ
Açar sözl
ər: Azərbaycan nefti; Azərbaycan neft sənayesi; Azərbaycanın neft
s
ənayesi tarixindəki ilklər; neft sənayesi tarixi; dünya neft sənayesi tarixində
Az
ərbaycan nefti.
Ключевые слова: Aазербайджанская нефть; Aазербайджанская нефтяная
промышленность; первые в истории Aазербайджанской нефтяной
промышленности;
история
нефтяной
промышленности;
A
азербайджанская нефть в истории мировой промышленности
.
Key words:
Azerbaijan oil; Azerbaijan
oil industry; beginnings of Azerbaijan
in the history oil industry; the history of oil industry; Azerbaijan
oil in the
history of the world oil industry
Az
ərbaycan neftinin qədimlərə gedən tarixi bizim eradan əvvəl VII-VI əsrlərə
t
əsadüf edir. Zəngin təbii sərvətləti ilə hər zaman seçilmiş Azərbaycan, öz neft
il
ə də şöhrət qazanmışdır.
Bildiyimiz kimi, Az
ərbaycan neft sənayesi özünün 150
illik tarixi ərzində
böyük inkişaf yolu keçmişdir. Bütün dünyada qədim neft diyarı kimi tanınmış
Az
ərbaycanda neftin sənaye üsulu ilə hasilatı hələ XIX əsrin ortalarından
başlanmışdır. 1848-ci ildə Bakıda, Bibiheybət yatağında qazılmış quyudan
vurmuş neft fontanı Azərbaycanda "qara qızılın" sənaye üsulu ilə
çıxarılmasının əsasını qoymuşdur. Artıq 1899-cu ildə Azərbaycan neft hasilatı
v
ə emalı üzrə dünyada birinci yerə çıxmış, dünya neft hasilatının yarısını
vermişdir (3).
Az
ərbaycanın təbii neft qazını isə dünyada ilk dəfə olaraq 1836-cı ildə
akademik Q.İ. Qessi elmi surətdə təhlil etmiş və onun tərkibini müəyyən
etmişdir. Professor K.V. Kostrin isə öz əsərlərində göstərir ki, dünyada yaşayış
v
ə təsərrüfat işləri üçün təbii qazdan ilk dəfə azərbaycanlılar istifadə etmişlər.
Tarixi s
ənədlərə istinadən mexaniki üsulla dünyada ilk neft quyusu 1847-ci
ild
ə Bibiheybətdə qazılmışdır. Sübut olunmuşdur ki, dənizdə də ilk neft
quyusu XVIII
əsrdə Abşeron yarımadasında – dənizdən 19 metr aralıda
qazılmışdır. Sonralar Xəzər dənizinin qalxması nəticəsində həmin neft
k
əhrizləri suyun altında qalmışdır. Azərbaycan dünyada təkcə ilk neft-qaz
hasilatçısı kimi deyil, həm də ilk neftayırma müəssisələrinə malik bir ölkə
kimi d
ə tanınır. 1859-cu ildə Bakıda Dubinin qardaşlarının ilk iri neftayırma
zavodları istifadəyə verilir. Hasil və emal olunan neft və neft məhsullarının
189
dünya bazarlarına çıxarılması üçün 1897-ci ildə Bakıdan Batuma birbaşa neft
k
əməri çəkilir (
2
).
Az
ərbaycan neftin emalı, tədqiqi və nəqli sahəsində də dünya neft sənayesi
tarixind
ə bir sıra mühüm ilklərə imza atmışdır.
Bel
əliklə, dünya neft sənayesi tarixində ilk dəfə olaraq
Azərbaycanda baş
vermiş tarixi hadisələri 2 qrupa ayıraraq aşagıdakı kimi xarakterizə etmək olar.
1) Hasilat v
ə daşıma sahəsində:
- 1803-cü ild
ə dünyada ilk dəfə bakılı Hacı Qasımbəy Mənsurbəyov
d
ənizdə, Bibi – Heybət buxtasında sahildən 18 və 30 m aralıda yerləşən iki
quyudan neft çıxarmağa başlamışdır;
-
İlk dəniz mədəni 1825-ci ildə, Xəzər dənizində güclü tufan
n
əticəsində dağıdılmışdır;
- 1846-
cı ildə Bakıda, Bibi-Heybətdə Zaqafqaziya diyarı idarəsinin
şura üzvü Vasili Semyonovun təklifi ilə neft kəşfiyyatı məqsədi ilə dərinliyi 21
m
olan dünyada ilk neft quyusu qazılmışdır, yəni dünyada ilk
dəfə qazma işi
müsb
ət nəticələnmişdir. İş Bakı neft mədənlərinin direktoru mayor
Alekseyevin r
əhbərliyi altında aparılmışdır;
- 1847-ci ild
ə 8–14 iyul tarixlərində Qafqaz canişini knyaz Mixail
Vorontsov öz s
ənədlərində Xəzər dənizinin sahilində (Bibi Heybət) dünyada
ilk neft quyusunun qazılması faktını və müsbət nəticə verməsini rəsmi şəkildə
t
əsdiq etmişdir;
- 1877-ci ild
ə Lüdviq Nobelin sifarişi ilə dünyada ilk
dəfə olaraq polad
korpus Motala (
İsveç) şəhərində hazırlanmış “Zərdüşt” neftdaşıyan paroxodu
inşa edilmişdir, paroxodun qızdırılmasında neft qalıqlarından istifadə edilirdi;
- 1881-cü ild
ə dünyada ilk dəfə olaraq “Nobel qardaşları” firması neft
v
ə neft məhsullarının dəmiryol sisternlərində daşınmasını həyata keçirmişdir
(h
ər sisternin üzərində “Nobel qardaşları Şirkəti” sözləri yazılmışdı);
-1886-
cı ilin iyun ayında “İşıq” neftdaşıyan paroxodu dünyada ilk dəfə olaraq
Bakının ağ neftini Batumdan Londona daşıdı (bu gəmi də Nobel qardaşlarına
m
əxsus “Zərdüşt”ün hazırlandığı Motala şəhərinin zavodunda inşa edilmişdi);
- 1897-ci ild
ə dünyada ilk dəfə olaraq Xəzər dənizində “Assan
Dadaşov” adlı iki pərli tanker peyda oldu;
- 1897-1907-ci ill
ərdə dünyada ən böyük ağ neft xətti olan 829 verst
uzun
luqda Bakı-Batum xətti inşa edildi. Bu xətt Zaqafqaziya dəmir yollarına
m
əxsus idi və ümumi dəyəri təxminən 50 milyon rubl təşkil edirdi;
- 1899-1901-ci ill
ərdə hasil edilən neft əksər həcminə görə Bakı neft
s
ənayesi ildə 11,5 milyon ton neft verməklə dünyada birinci yeri tutur. Bu
zaman Amerika Birl
əşmiş Ştatlarında (ABŞ) ildə 9,1 milyon ton neft hasil
edilirdi;
- 1901-ci ild
ə Alfred Nobelin təsis etdiyi ilk Nobel mükafatlarının
verilmişdir. İsveç tarixçisi, Nobel ailələrinin arxivi
ilə işləmiş Erik