Konstitusiya hüququ

Q A N U N   11  ( 265) ,  2016

partiyasınm rəhbər rolunu təsbit edən sosialist 

respublikaları  və  s.)  [6,  s.545].

İndi  isə  konkret olaraq  idarəetmə  forması- 

nın  anlayışı  və xüsusiyyətləri  ilə  bağlı  məsə- 

lələrin  tədqiqinə  diqqət  yetirək.  Hüquq  ədə- 

biyyatında  idarəetmə  forması  anlayışına  iki 

mənada  yanaşma  mövcuddur:  dar  mənada 

yanaşma  və  geniş  mənada  yanaşma.  Dar  mə- 

nada  yanaşma  baxımından  ıdarəetmə  forma- 

sının  anlayışı,  əslində  bir  şəxsin  -   dövbt 

başçısının (monarxın və ya prezidentın) statu- 

su  ilə  əlaqədardır.  Geniş  mənada  yanaşma 

nöqteyi-nəzərindən  isə  idarəetmə  forması 

anlayışına  dövlət  orqanları,  iqtisadi  və  siyasi 

m ərkəzbr  arasındakı  münasibətlər  və  dövlət 

orqanlarının  fəaliyyət  göstərdiyi  siyasi  mühit 

daxildir.

Həqiqətən də, idarəetmə forması bir şəxsin

-  dövbt başçısının  (prezidentin,  monarxın  və 

ya  sair  ali  orqanın)  statusu  ib   bitmır  və  o, 

dövbtin  idarəetmə  forması  kimı  bütün  siyasi 

mühiti  əhatə  edə  bilməz.  B eb   ki,  idarəetmə 

formalarmın  təsnifatı  zamanı  döv b t  başçısı- 

nın  parlamenlə  və  hökum ətb  müxtəlif səviy- 

yəli  qarşılıqlı  əlaqələrini  nəzərə  almamaq 

mümkün  deyil.  Odur  ki,  biz  prezidentli  və 

parlamentli  respublikaları  yalnız  d ö v b t 

başçısının  statusu  əsasında  deyil,  bütün  mər- 

kəzi  hakimiyyət  orqanları  arasmdakı  münasi- 

bətbrin  xarakterinə  görə  fərqbndirə  bibrik. 

Idarəetmə  forması  qanunvericilik  və  icra 

hakimiyyəti  orqanlarının  qarşılıqlı  əlaqələri- 

nin xüsusiyyətini  də  əks  etdirir.  Bir  sıra  ölkə- 

lərdə  idarəetm ə  formasının  əlam ətbrinin 

səciyyəbndirilməsi  üçün konstitusiya nəzarə- 

ti  orqanlarının və  dövbt idarəçiliyində  iştirak 

edən bəzi  digər  döv b t  orqanlannın  fəaliyyəti 

də əhəmiyyət kəsb  edir.

V.N.Xropanyuk «Dövlət və hüquq nəzəriy- 

yəsi»  adlı  dərsliyində  idarəetmə  formasına 

b e b   bir  anlayış  verir.  Idarəetmə  forması

dedikdə,  ilk  növbədə,  döv b t  başçısınm,  ali 

qanunverici  və  icra  hakimiyyəti  orqanlarınm 

təşkili  qaydasını  və  qarşılıqlı  əlaqəsini,  onlar 

arasında  dö v b t  hakimiyyət  səlahiyyətlərinin 

bölgüsünü  təcəssüm  etdirən  dövlət  forması 

başa  düşülür.  Göründüyü  kimi,  V.N.Xropan­

yuk  da  idarəetmə  formasına  geniş  mənada 

yanaşır.  Dərslikdə  qeyd  edilir  ki,  dövbtin 

idarəetmə  forması:

-   ali  dövbt  hakimiyyəti  orqanlarımn  necə 

yaradılmasını və onların hansı quruluşa malik 

olmasmı;

-   ali  və  digər  d ö v b t  orqanları  arasında 

qarşılıqlı  m ünasibətbrin  əsasında  hansı 

prinsipin durduğunu;

-  ali  dövbt hakimiyyəti  və  ölkənin  əhalisi 

arasında  qarşılıqlı  m ünasibətlərin  песэ 

qurulduğunu;

-   ali  dövlət  orqanlarınm  təşkilinin  vətən- 

daşların  hüquq  və  azadlıqlanm  пэ  dərəcədə 

təmin  etməyi  rnümkün  etdiyini  aydmlaşdır- 

mağa imkan verir.

B.A.Straşunun  redaktəsi  ilə  yazılmış 

«Xarici  ölkolərin  konstitusiya  (dövlət) 

hüququ» dərsliyində isə idarəetmə formasına 

qısaca olaraq aşağıdakı kimi  anlayış verilmiş- 

dir:  İdarəetmə  forması  dedikdə,  dövlət  başçı- 

sının,  ali  qanunverici  və  icra  hakimiyyəti 

orqanlarınm  təşkili  və  qarşılıqh  əlaqəsinin 

sistemi  başa  düşülür.  İdarəetmə  forması 

tarixən  müvafıq  cəmiyyətin  sosial  və  siyasi 

qüvvəbrinin  mübarizəsi  və  qarşılıqlı  təsiri 

prosesində  formalaşır  [5,  s.412].

D övbt  idarəetmə  formasmın  dövbt başçı- 

sınm hüquqi statusundan asılı olaraq iki növü- 

nü  fərqbndirm ək  mümkün  olduğu  halda 

(monarxiya  və  respublika),  hər  bir  idarəetmə 

formasının  özünün  təsnifatını  aparmaq  və 

onların  növ  m üxtəliflikbrini  xarakterizə 

etmək üçün təbii  ki,  sair elementlər vacib  şərt 

qismində  çıxış edir.

---

Q A N U N   11  (265),  2016

Artıq  qeyd  etdiyimiz  kimi,  idarəetmə 

formasmın  ənənəyə  görə  dövlət  başçısının 

statusundan  asılı  olaraq  iki  növü  fərqləndiri- 

lir:  monarxiya idarəetmə  forması  və respubli­

ka idarəetmə  forması.

Monarxiya  idarəetmə  forması.  «Monar­

xiya» termini yunan dilində olub hərfı mənası 

təkhakimiyyətlik  deməkdir  və  bu  da  yalnız 

mütləq  monarxiya  idarəetmə  forması  üçün 

xarakterikdir.  Monarxiya  elə  bir  idarəetmə 

formasıdır ki,  burada dövlət başçısı -  monarx 

(«monarx»  termini  üm um işlək  termindir, 

müxtəlif monarxiyalarda  dövlət  başçısı  müx- 

təlif cür adlandırıla bilər:  kral,  çar,  imperator, 

sultan,  əmir  və  s.)  öz  dö v b t  vəzifəsini  və 

xüsusi  fəxri  titulunu  irsən  və  ömürlük  olaraq 

alır  və  öz  varisinə  ötürür.  Düzdür,  bu  halın 

özündən də müəyyən istisnalar mövcuddur və 

bu  da  nəticə  etibarilə  qeyri-tipik,  «hibrid» 

idarəetmə  forması  yaradır.  Bu  məsələlərə  bir 

qədər sonra yer ayıracağıq.

Klassik  monarxiya  idarəçilik  formasınm 

əsas  əlamətləri  aşağıdakılardır:

-   öz  hakimiyyətindən  ömürlük  istifadə 

edən  təkbaşına  d ö v b t  başçısının  mövcud 

olması;

-  ali hakimiyyətin varisliyinin irsi qaydası;

-  monarx tərəfmdən dövbtin öz mülahizə- 

lərinə görə təmsil  edilməsi;

-  monarxın hüquqi məsuliyyət daşımaması.

Lakin  bu  cəhətbr,  qeyd  olunduğu  kimi,

klassik  monarxiya  (m ütbq  monarxiya)  üçün 

xarakterik  olan  cəhətlərdir.  Dünya  d ö v b tb ri 

sırasında  monarxiyaların  sayı  kifayət  qədər 

çoxdur.  Monarxiyalar  arasında  Böyük  Brita- 

niya, İspaniya, Yaponiya, Tailand kimi böyük 

ölkələr  vardır.  Muasir  Avropanm  on  dörd 

dövlətində  m onarxiya  idarəetm ə  forması 

mövcuddur  [4].

Ümumi  inkişaf meyli  monarxiyadan  daha 

demokratik  forma  kimi  respublikaya  keçid 

olduğunu  göstərir.  İkinci  dünya  müharibəsin-

dən sonra Bolqarıstanda, Italiyada, Rumıniya- 

da,  sonradan  isə Yunanıstanda və Əfqanıstan- 

da monarxiya b ğ v  edilmişdir. Lakin monarxi- 

yanın  bərpa  olunması  hallarma  da  təsadüf 

edilir.  Məsələn  İspaniyada,  Bolqarıstanda  bu 

hal  baş  vermişdir.  Inkişaf  etmiş  ölkələrdə 

(Böyük  Britaniya,  İspaniya,  Yaponiya) 

monarxiya  ölkədəki  siyasi  rejimə  faktiki 

olaraq  təsir  etmir.  B eb   ki,  Böyük  Britaniya 

monarxiyasındakı  vəziyyət  qonşu  Fransa res- 

publikasındakı  vəziyyətdən  çox  az  fərqlənir. 

Lakin bir  çox  inkişaf etməkdə  olan  ölkəbrdə 

monarxiya  feodal  institutu  olmaqla demokra- 

tiyanın inkişafını məhdudlaşdırır.

Monarxiya  quldarlıq  cəmiyyəti  şəraitində 

yaranmışdır.  Feodalizm  dövründə  о  dövbt 

idarəçiliyinin  əsas  formasına  çevrilir.  Burjua 

cəmiyyətində  isə  monarxiya  idarəçiliyinin 

yalnız  ənənəvi,  əsasən,  formal  cəhətbri 

saxlanmışdır.  Tarixən  mövcud  olmuş  qədim 

şərq  monarxiyası,  qədim  Roma  monarxiyası, 

ilk  feodal  monarxiyası,  silki  nümayəndəli 

monarxiya  kimi  idarəetmə  formaları  fərqbn- 

dirilir.  Bu məsələlər bizim tədqiqatm predme- 

tinə daxil olmadığı üçün monarxiya idarəetmə 

formasmın  tarixi  inkişafına  ayrıca  yer 

ayırmayacaq,  yalmz  monarxiya  idarəetmə 

formasınm  müasir  dövr  üçün  xarakterik  olan 

növ müxtəlifliklərini  araşdıracağıq.

Monarxın  dö v b t  başçısı  olmasına  baxma- 

yaraq,  əslində  heç  də  həmişə  ali  h a k im i^ ə t 

ona  məxsus  olmur  və  ölkəni  real  olaraq  о, 

idarə  etmir.  Monarxiyada  ali  hakimiyyət  çox 

vaxt  dövbt  başçısı,  parlament,  hökumət,  bə- 

zən  həm  də  qeyri-formal  qurumlar (aib   şura- 

sı,  ali  ruhanibr)  daxil  olmaqla  ali  orqanlar 

sistemı  tərəfındən həyata keçirilir.

Odur  ki,  d ö v b t  bşçısının  -   monarxm 

hüquqi  voziyyətindən  və  mərkəzi  hakimiyyət 

orqanları  arasındakı  münasibətbrin  xarakte- 

rindən  asılı  olaraq  monarxiya  ıdarəetmə 

formasınm iki əsas növü fərqbndirilir: mütləq 

m onarxiya  və  konstitusiyalı  monarxiya.

---