Konstitusiya hüququ

Q A N U N   И   ( 265) ,  2016

bilməz.  Digər  əlamətlərin  də  təhlili  bizə  belə 

bir nəticəyə gəlməyə əsas verir ki,  Malayziya 

parlamentli  monarxiyadır.  Birləşmiş  Ərəb 

Əmirliklərində  də  eyni  qayda  mövcuddur. 

B.A.Straşun  isə  seçkili  monarxiyanı  qızardıl- 

mış  buza bənzədir.

Dövlət idarəetmə formasmın dıgor növünü 

respublika  idarəetm ə  forması  təşkil  edir. 

Respublika  eyni  şərtlər  daxilində  daha 

demokratik idarəetmə  forması hesab  olunur.

Doğrudur,  dövlətin  demokratikliyi,  insan 

və  vətəndaşın  hüquq  və  azadlıqlarınm  təmin 

olunmasına  münasibətdə  idarəetmə  forması 

elə  də  əhəmiyyətli  rol  oynamır.  Burada 

mühüm  rol  döv b t rejiminə  məxsusdur.  Müa- 

sir  Avropanm  bir  çox  d ö v b tb ri  parlamentli 

monarxiya  idarəetmə  formasına  malikdir  və 

bu  dövlətlərdə  parlamentarizm  və  ya  ən  azi 

liberal  demokratiya  mövcuddur,  insan  hüquq 

və  azadlıqları  isə  hər  hansı  respublika 

idarəetmə formasma malik olan dövlətdən pis 

təmin olunmur  [1,  s.211].

Respublika  idarəetmə  forması.  Respub­

lika  ali  dövbt  hakimiyyətini  əhali  tərəfındən 

müəyyən  müddətə  seç ib n   nümayəndəli 

orqanlann  həyata  keçirdiyi  idarəçilik  forma- 

sıdır.

Respublika  idarəçilik  formasınm  ümumi 

əlamətləri  aşağıdakılardır:

-   təkbaşma  və  kollegial  döv b t  başçısının 

mövcudluğu;

-   dövbt  başçısınm  və  ali  dövbt  hakimiy- 

yətinin  digər  orqanlannın  müəyyən  müddətə 

seçkililiyi;

-   d ö v b t  hakimiyyətinin  şəxsi  hüquqla 

deyil, xalqın tapşınğı üzrə həyata keçirilməsi;

-   dövbt  başçısının  qanunla  nəzərdə  tutu- 

lan hallarda məsuliyyəti;

-   ali  d ö v b t  hakimiyyəti  orqanlarmın 

qərarlarınm bütün digər dövbt orqanları üçün 

məcburiliyi;

-  

dövlətin  vətəndaşlarmın  m ənafebrinin 

üstün  tutulan  daha  çox  müdafıəsi  və 

şəxsiyyətin qarşılıqlı  məsuliyyəti.

Respublika idarəçilik formasmın mahiyyə- 

tini  daha  dərindən  açıqlamaq  üçün  onun 

inkişaf  tarixinə  nəzər  salmaq,  fıkrimizcə, 

faydalı  olardı.

Respublika  idarəçilik  forması  qəti  şəkildə 

ilk  dəfə  olaraq  Afma  dövlətində  formalaş- 

mışdır.  İctimai  həyat  inkişaf  etdikcə  о 

dəyişilmiş,  yeni  cəhətlər  qazanmış,  daha  çox 

demokratik məzmunla taınamlanmışdır.

Cəmiyyətin  dövbtçilik  tarixinə  respublika 

idarəçilik  formasının  bir  neçə  əsas  növü 

məlumdur.  İlk  respublika  olan  Afına  demok­

ratik  respublikası  eramızdan  əvvol  V-IV  əsr- 

b rdə  mövcud  olmuşdur.  Onun xüsusiyyətbri 

və  əhəmiyyətli  dərəcədə  demokratizmi Afına 

cəmiyyətinin  sosial  strukturu,  azad  afınalılan 

qula  çevirməyi  tammayan  qul  sahibliyinin 

xarakteri,  habeb  kollektiv  qul  sahibliyinin 

mövcud  olması  ib   şərtbnmişdir.  Respublika 

dövründə  Afınada  hakimiyyət  orqanlarmın 

dəqiq  struktura,  ciddi  müəyyən  olunmuş 

funksiyalara  malik  səmərəli  sistemi  qurul- 

muşdur.  Dövlət  orqanları  sistem i  xalq 

yığmcağmdan,  beşyüzlər  şurasından,  seç- 

kili  vəzifəli  şəxslərdən,  andlslar  məhkəmə- 

sindən,  areopaqdan  -   ali  siyasi  məhkəmə 

orqanından  ibarət idi.

Afmada  ali  d ö v b t  hakimiyyəti  orqam 

bütün  digər  orqanların  və  vəzifəli  şəxsbrin 

tabe  olduğu  xalq  yığıncağı  idi.  Onun  işində 

iyirmi  yaşına  çatmış  tamhüquqlu  afina 

vətəndaşları  iştirak  edirdibr.  Xalq  yığıncağı- 

nın  başlıca  ftınksiyas’  qanunlann  qəbulu  idi, 

bununla b e b  o, müxtəlif inzibati və məhkəmə 

fəaliyyətini  də həyata keçirirdi.  Xalq yığınca- 

ğı  müharibə  elan  edir və  sülh  bağlayır,  xarici 

əlaqələrə baxır, hərbi  rəisbri və digər vəzifəli 

şəxsləri  seçir,  dini  işlərə,  ərzaq,  əmlak müsa- 

dirəsi  m əsəb b rin ə  baxırdı.  Нэг  bir  vətəndaş

---

Q A N U N   11  (265),  2016

onu maraqlandıran istənilən məsələ üzrə xalq 

yığıncağma  müraciət  edə  bilərdi.  Məhkəmə 

orqanı  qismində  çıxış  edərək,  xalq  yığıncağı 

dövlətə  xəyanotdo  və  vəzifəli  şəxslərin  sui- 

istifadə  hallarında  ittihamı  təsdiq  edirdi, 

xüsusi  təhlükəli  dövləti  cinayətlərə  dair işlərə 

isə bilavasitə baxa bilərdi.

Ali  icra  hakimiyyəti  orqam  beşyüzlər 

şurası idi.  O,  Afına ərazi bölmələrinin (polis- 

lərin)  nümayəndələrindən  təşkil  olunurdu  və 

dövlətin  gündəlik  praktiki 

fəaliyyətinə 

rəhbərlık edirdi.

Areopaq  son  dərəcə  nüfuzlu  d ö v b t 

hakimiyyət  orqanı  idi.  O,  xalq  yığıncağınm 

qərarlannı  ləğv  edə,  beşyüzlər  şurasının  və 

vəzifəli  şəxsbrin  fəaliyyətinə  nəzarət  edə 

bilirdi.  Areopaq polisbrin ali vəzifəli  şəxsləri 

olan  arxontlardan  və  ömürlük  tə'yın  olunan 

keçmiş  arxontlardan  ibarət  idi.  Eramızdan 

əvvəl  462-ci  ildə  həyata  keçiribn  islahatlar 

nəticəsində  areopaqın  ali  siyasi  funksiyaları 

ləğv  edildi  və  o,  sırf  məhkəmə  orqanına 

çevrildi.

Afina  respublikasınm  strukturunda  gələ- 

сэк  hakimiyyət  bölgüsünün  ünsürbri  ehtiva 

olunmuşdur:  xalq  yığıncağı  -   qanunverici 

hakimiyyətini,  beşyüzbr  şurası  -   icra  hakı- 

miyyətini,  areopaq  ali  məhkəmə  hakimiyyə- 

tini həyata keçirirdi.

Afınada  respublika  idarəçiliyi  çox  cəhət- 

dən  m üasir  dövbtçiliyin  əlam ətbrini  də 

müəyyən  edən  bir  sıra  demokratik  prinsipbr 

əsasmda qurulmuşdu.  B eb  prinsipbrə bir sıra 

orqanların  seçkili  olması,  səlahiyyətlərin 

шйэууэп  müddətə  həyata  keçirilməsi,  kolle- 

giallıq,  ıerarxiya  tabeçiliyinin  mövcud  olma- 

sı,  dövbt  funksiyalannm  yerinə  yetirilmə- 

sinin  əvəzli  xarakter  daşıması,  hesabat  veril- 

məsi  kimi  prinsıpbr daxil  idi.

Afına  demokratik  respublikası  ilə  eyni 

tarixi  dövrdə  mövcud  olmuş  Sparta  aristok- 

ratik  respublikasmda  isə  Afınadan  fərqli

olaraq,  p o lisb rin   əhalisinin  aristokratik 

hissəsi  dövbti  idarə  edirdi.

Dövlətdə  ali  hakimiyyət  formal  olaraq  iki 

çara məxsus idi.  Faktiki  surətdə isə о, aristok- 

ratiyanın xeyrinə məhdudlaşmışdı. Çarlar hər- 

bi  rəislik  edirdibr.  Müharibə  vaxtı  məhkəmə 

hakimiyyəti  onlara məxsus  olurdu,  onlar dini 

ibadət m əsəbbrinə baxırdılar.  [7.  s . l l l ]

Qanunvericilik hakimiyyətini  ağsaqqallar 

şurası  (Gerusiya)  həyata  keçirirdi.  Gerusiya 

iki  çardan  və  aristokratiya  nümayəndəbrin- 

dən  ömürlük  seçibn  28  şura üzvündən  ibarət 

idi.  Ali  icra  hakimiyyətim  görkəmli  aristok- 

ratlardan  hər  il  seçibn  eforlar  kollegiyası 

həyata  keçirirdi.  Eforlar  bütün  döv b t  orqan- 

ları və vəzifəli  şəxsbrin, о cümlədən,  çarlann 

da  fəaliyyətinə  nəzarəti  həyata  keçirirdibr. 

Onlar mühüm mülki və cinayət işbrinə baxır, 

xarici  siyasət  m əsəbbrini  həll  edir,  qoşun 

toplanmasmı  həyata  keçirirdibr.  Spartada 

xalq  yığıncağı  böyük  rol  oynamırdı.  Qanun­

vericilik  səlahiyyətlərinə  o,  faktiki  olaraq 

malik deyildi.  Formal  surətdə  xalq yığmcağı- 

nın  səlahiyyətbrinə  daxil  olan  vəzifəyə  təyin 

etmə,  müharibə  və  sülh  məsələləri  başqa 

d ö v b t  orqanları  tərəfindən  qabaqcadan  həll 

edilirdi.

Roma aristokratik respublikası (е.э. V-II 

əsrlər).  Roma  respublikasm da  ali  d ö v b t 

hakim iyyəti  Senata  mənsub  idi.  Senatın 

üzvbri  xüsusi  səlahiyyətli  şəxsbr  (senzorlar) 

tərəfındən,  senzorlar  da,  öz  növbəsində,  xalq 

yığıncağı  tərəfmdən  təyin  edilirdibr.  Yerli 

hakimiyyət  orqanlarında  (senturiyalarda)  həll 

edibn  bütün  məsələlər  əw əlcədən  Senatda 

müzakirə  edilirdi.  Senat  formal  olaraq  xalq 

yığıncağmın  qərarlarına  tabe  olurdu,  lakin 

sonuncunun  qərarları  «Romanın  m ənafebri- 

пэ»  uyğun  gəlmədikdə,  onları  etibarsız  elan 

edir  və  ya  bu  qərarlara  görə  məsul  olan 

vəzifəli  şəxsbrə  öz  vəzifələrindən  imtina 

etməyi  təklif  edir.  Diktatura  tətbiq  etmək

---