Korxonaning segmentar hisoboti

2-jadval
Sut mahsulotlari kombinatining moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisoboti va uning muomala segmentlari, (mln. so’mda)

Ko’rsatkichlar	Tovarlar ishlab chiqarish segmentlari				Jami
	Tibbiyot muassa-salari uchun	Maktabgacha tarbiya mu-assasalari uchun	Savdo korxo-nalari uchun	Umumiy ovqatlanish korxonalari uchun
1.Sotishdan olingan tushum	39,8	50,8	26,0	132,0	248,6
2. Chegirmalar “-ustamalar“+”	+34,0	+16,8	+10,6	-38,6	+22,8
3. Sotish-netto	73,8	66,4	36,6	93,4	270,2
4.Segmentlarning xarajatlari	29,2	18,8	17,0	12,6	77,6
5.Segment moliyaviy natijalari	64,2	55,0	49,4	24,0	192,6
6.Taqsimlanmagan xarajatlar (ma’muriy)	19,9	17,2	15,4	7,5	60,0
7.Korxonaning moliyaviy natijasi	44,3	37,8	34,0	16,5	132,6

Ushbu jadval alohida segmentlar daromadlarini korxona moliyaviy natijasidagi ulushini ifodalaydi va ularni tarkibiy jihatdan tahlil qilish imkonini beradi.
Segment daromadlariga quyidagi ko’rsatkichlar tegishli emas:

• 
  moliyaviy qo’yilmalarni sotishdan olingan foizlar, dividendlar va daromadlar (bunday daromadlar segmentning asosiy faoliyati bo’lgan hollar bundan mustasno);
  
• 
  favqulodda daromadlar (fors-major majburiyatlar).
  

Segment xarajatlari - bu bevosita segment tarkibiga kiritilishi mumkin bo’lgan xarajatlar yoki ularni korxona umumiy xarajatlarining bir qismi sifatida namoyon bo’lishidir(3-jadval).
3-jadval
Korxonadaboshqarishning turli darajalarida xarajat markazlari
bo’yicha umumlashtirilgan hisobot, ming so’mda

Ko’rsatkichlar	Hisobot davri, III chorak		Jami yil boshidan
	Reja	Haqiq.	Reja		Haqiq.
№1 brigada bo’yicha hisobot
Asosiy materiallar	8600	-200	26800		+240
Yordamchi materiallar	3700	-60	8000		-160
Bevosita mehnat haqi xarajatlari, ajratmalari bilan	42800	+480	113660		+1680
Texnologik ehtiyojlar uchun energiya xarajatlari	1960	+70	5880		+500
Boshqa xarajatlar	680	+20	1080		+80
№1 brigada bo’yicha jami	57740	+310	155420		+2340
Sut sexi bo’yicha hisobot
№1 brigada	57740	+310	155420	+2340
№2 brigada	35440	+222	129700	+1780
№3 brigada	44680	+20	137000	+720
№4 brigada	39700	-60	128640	+360
Brigadalar bo’yicha jami	177560	+492	550760	+5200
Umumishlab chiqarish xarajatlari
Sex ustasining ish haqi, ajratmalari bilan	25200	-	140000	-
Sex uskunalarining eskirishi	20800	-	61600	-
Umumishlab chiqarish ehtiyojlariga sarflangan elektrenergiya	7000	+520	20900	+1280
Kichik xizmat ko’rsatuvchi xodimlar xarajatlari	3780	-134	16700	-600
Umumishlab chiqarish xarajatlarini jami, brigadalar xarajatlari bilan	234340	+878	789960	+5880
Kombinat bo’yicha hisobot
Sut sexi	234340	+878	789960	+5880
Pishloq pishirish sexi	240600	-780	861200	-1740
Sut-qatiq mahsulotlari ishlab chiqarish sexi	269580	+1160	974640	+3940
Yordamchi sexlar	178700	-380	605358	+460
Sexlar bo’yicha jami	923220	+878	3231158	+8540
Davr xarajatlari: 1.Korxona idorasi binolarining eskirishi	7000	-	33000	-
2.Boshqaruv xodimlari ish haqi, ajratmalari bilan	47000	+2460	97520	+9156
3.Asosiy vositalarni sug’urtalash xarajatlari	16800	+300	42600	+956
boshqa ma’muriy xarajatlar	1400	+150	8000	+653
Davr xarajatlarining jami	72200	+2910	181120	+10765
Korxona bo’yicha jami	995420	+3788	3412278	+19305

Ushbu jadval ma’lumotlari korxona segmentlari xarajatlarini qiyosiy tahlil qilish imkonini beradi va ularni pasaytirish yo’nalishlarini ishlab chiqishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Segment xarajatlariga quyidagilar kiritilmaydi:

• 
  qisqa va uzoq muddatli moliyaviy qo’yilmalar bo’yicha xarajatlar (ular segmentning asosiy faoliyati bo’lgan hol bundan mustasno);
  
• 
  daromad (foyda) solig’i;
  
• 
  favqulodda xarajatlar (fors-major majburiyatlari).
  

Korxonada ichki (segmentar) hisobotlarni buxgalter boshqaruv hisobi ma’lumotlariga asoslanib tuzadi.
Segmentlar bo’yicha hisobot ma’lumotlari hilma-xil boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun juda ham zarur. Chunki hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida, sharoitlar, voqeliklar va tashqi muhitlar tez-tez o’zgarib turgan bir holatda subektlar ushbu muhit va sharoitga tezlik bilan moslashgan taqdirdagina ularning raqobatbardoshligi mustahkamlanadi va kelgusida rivojlanishi uchun sharoit yaratiladi.
Hozirgi paytda subektlarning oldida turgan asosiy muammo faoliyatining tarkibini o’zgartirish, ya’ni yirik subektlar ayrim olgan kichik subektlarga ajralishdir. Ushbu tadbir bilan bog’liq boshqaruv qarorini qabul qilishdan oldin faoliyatining yakunini chuqur o’rganish va baholashni talab qiladi. Ushbu ishni amalga oshirish uchun boshqaruv hisobi to’plagan, ishlov bergan ma’lumotlardan keng foydalanish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Rahbariyatning ushbu faoliyatini ayrim bo’limlarga bo’lish bo’yicha qabul qiladigan qarori iqtisodiy asoslangan hisoblarga tayanishi shart. Ushbu holatlarda juda bo’lmaganda ikkita variant o’zaro taqqoslanishi kerak. Ushbu taqqoslash tegishli subektda segmentlar bo’yicha hisob va hisobot tizimi mavjud bo’lgan taqdirdagina amalga oshirilishi mumkin.
Eng oxirgi omil bu segmentlar bo’yicha hisobotning transfert boholar bilan to’g’ridan to’g’ri bog’liqligidir. Chunki ushbu baholar asosida segmentlar bo’yicha hisobot shakllanadi. Ushbu transfert baholar asosli ravishda hisoblanishi va joriy qilinishi, segmentlarning faoliyatini holis baholashda asosiy omil bo’ladi.
Buxgalteriya hisobotini shakllantirish va taqdim qilish nuqtai nazaridan subektning segmentlari haqida quyidagilarni aytish mumkin:

• 
  buxgalteriya hisobining oldiga qo’yilgan maqsadi va vazifalaridan kelib chiqqan holda tashqi foydalanuvchilar uchun hisobot tuzish va taqdim qilishning zarurligi;
  
• 
  boshqaruv hisobining tizimida bo’limlari /segmentlar/ bo’yicha hisobotlarni tuzish va taqdim qilishning zarurligi.
  

Ushbu talablar va holatlar segmentlar bo’yicha hisobot tuzishning zaruriyatini keltirib chiqaradi.
Boshqaruv hisobida tegishli muomalalarga ishlov berilib, yig’ilib va guruhlashtirilib ichki segmentlar bo’yicha hisobot tuziladi va ular tegishli segmentlarning menedjer rahbarlariga va subektning rahbariga taqdim qilinadi. Ushbu hisobotni tuzish va taqdim qilishdan ko’zlangan asosiy maqsad ichki foydalanuvchilarni zarur ma’lumotlar bilan o’z vaqtida va to’liq ta’minlashdir.
Ushbu hisobotlarni tuzish bo’yicha quyidagi tavsiyalar beriladi:

1. 
   Ichki segmentlarning boshqaruv hisobi aniq bir bo’lim- segmentning faoliyatini yoritishi lozim. Agarda quyidagi chekinishlarga yo’l qo’yilsa kutilayotgan natijalarni bermaydi:
   

a) aniq boshqaruvchilar, daromad va xarajatlar markazlarining talablari bo’yicha ma’lumotlarni aks ettirmay asosan ishlab chiqarishning, sotishning va sarflarning hajmi bo’yicha ma’lumotlarni o’zida aks ettirsa;
v) aniq ma’lumot boshqaruvchi-menedjerga emas yuqori boshqaruvchilarga mo’ljallangan bo’lsa;
s) umumiy vazifalar bo’yicha umumiy va noaniq ma’lumotlar ko’rsatilsa. Chunki samarali boshqaruv nazorati to’liq va aniq ma’lumotlardan foydalanadi.

2. 
   Boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun faqatgina o’z vaqtida, aniq va to’liq berilgan axborotlargina foydali hisoblanadi. Buxgalter tomonidan taqdim qilingan hisobot uni maxsus joyda saqlash uchun emas balki menedjerni qiziqtiruvchi holatda va zarur loyihalar bilan taqdim qilish zarur. Ushbu ichki hisobotlarni taqdim qilayotganda menedjerlarning ruhiy holatini inobatga olish zarur. U hisobotning jadval yoki chizma ko’rinishini yoqtiradimi, uning keyingi rejalari va istaklari, ish yuritish usuli va hokazo ko’rinishlarini chetda qoldirish mumkin emas.
   
3. 
   Ilgarigi hisobot, voqealariga va ularni baholashga ko’p ham e’tiborni qaratmasdan mas’uliyat markazlarining faoliyatini yana ham ravonlashtiradigan ma’lumotlarni qidirib topish foydali hisoblanadi. Ko’pgina holatlarda buxgalter retrospektiv tahlilga ko’proq e’tibor berib keyingi faoliyatni baholashni sayoz o’rganadi Natijada ilgari sodir bo’lgan xato va kamchiliklarga asosiy e’tibor qaratiladi, ularning sabablari aniqlanadi, taftish qilinadi, lekin kelgusida samarali faoliyat ko’rsatish bo’yicha rejalarni ishlab chiqishga unchalik e’tibor berilmaydi. Ushbu holatlar boshqaruv nazoratini susaytirishga olib keladi.
   
4. 
   Ichki foydalanuvchilar uchun subektning faoliyat turlari va bo’lim (segment)lari bo’yicha tuziladigan hisobotlarning shaklini tez-tez o’zgartirib turish maqsadga muvofiq emas.
   
5. 
   Ushbu hisobotlarni hisoblangan ma’lumotlar bilan ko’p ham yuklayverish ularning sifatiga salbiy ta’sir qiladi.
   

Boshqaruvchi bitta muqobil tizimga keltirilgan va ularga tayangan holda muqobil boshqaruv qarorlarini qabul qilishga va aniq faoliyat ko’rsatishga yordam beradigan ma’lumotlarning minimal hajmi yetarli bo’ladi. Shuning uchun ham hisobotni olgan menedjer u yoki bu xulosani chiqarish yoki faoliyatning turini baholash uchun qo’lida kalkulyator bilan qo’shimcha hisoblarni bajarmasligi va ma’lumotlar to’g’ridan-to’g’ri baholash uchun asos bo’lishi lozim. Uning uchun ushbu ichki hisobotning ma’lumotlari asosida tahlil qilinib qabul qilinadigan tadbir va qarorlarni qayta ko’rib chiqish va tadbiq qilish yo’llarini o’ylash muhimroq hisoblanadi. Chunki keyingi rejalar va istiqbollarga ta’lluqli ko’rsatkichlarni buxgalter emas, balki menedjer ishlab chiqishi va tegishli qatorni to’ldirishi lozim.

6. 
   Тuzilgan hisobotlar asosan xodimlarni belgilangan rejalarni bajarishga qaratilgan asosiy ma’lumotlarni o’zida aks ettirishi maqsadga muvofiq. Menedjerga zarur bo’lmagan ma’lumotlar hisobotning nazorat darajasini pasaytiradi.
   
7. 
   Ushbu qarorlarni qabul qilish jarayonlarida hamma voqealar va harakatlarni yozish imkoniyati bo’lmaydi. Chunki ushbu yozma hisobotlarni tuzish va taqdim qilishdan tashqari buxgalter har bir soha yoki bo’limning boshqaruvchisi bilan u yoki bu masalalarni yoritish yoki chuqur o’rganish maqsadida suhbatlar o’tkazadi.
   

Ichki hisobotlarni tuzish davri, uning aniqligi, to’liqligi va taqdim qilish vaqtini har bir xo’jalik yurituvchi subekt o’zining obektlari va boshqaruv maqsadlaridan kelib chiqqan holda belgilaydi. Subektning ma’muriyati ushbu masalalarni yechayotganda eng avvalo tejamkorlik shartiga asoslanadi, ya’ni ushbu bo’limlar va faoliyatning turlari bo’yicha tuzilayotgan ichki hisobotga sarflangan xarajatlar ularning ma’lumotlaridan foydalanib qabul qilingan qarorlarning iqtisodiy samaradorligi natijasidan oshib ketmasligi lozim.
Тegishli hisobot ma’lumotlarini aks ettirgan bo’limlarning mas’uliyat markazlarining qaysi turiga ta’lluqligiga qarab ushbu hisobotning shakllariga har xil talablar qo’yiladi.
Хarajatlarning markazi bo’yicha tuziladigan ichki hisobotlarning asosida nazorat qilish prinsipi yotadi va ushbu tamoyil quyidagi natijalarga olib keladi:

• 
  hisobotni taqdim qiladigan rahbarning mansab pog’onasi oshgan sari ushbu hisobotdagi ma’lumotlar qamrovi bo’yicha yiriklashib boraveradi;
  
• 
  yuqori pog’onadagi rahbarga taqdim qilingan hisobot quyi rahbarlarga taqdim qilingan hisobotlarning yig’indisi bo’lishi mumkin emas.
  

Ushbu usul amaliyotda inkor qilishlarni boshqarish deb yuritiladi, ya’ni yuqori pog’onadagi boshqaruvchiga u yoki bu boshqaruv muomma oylik yoki kundalik bo’lmaguncha pastki pog’ona uchun tuzilgan ichki hisobotlarga murojat qilish zaruriyati tug’ilmaydi.
Har Tuziladigan ichki hisobot o’zida xaqiqiy ko’rsatkichlarning rejadagi ko’rsatkichlardan farqi bo’yicha ma’lumotlarni yoritishi lozim. Natijada ushbu ma’lumotlarning asosida amaliyotda farqlar bo’yicha boshqarish prinsipini ro’yobga chiqaradi va ushbu farqlar bo’yicha boshqarish quyidagilarga yordam beradi:

1. 
   Subektning har bir segmenti va ishlab chiqarilgan mahsulotlar bo’yicha olingan foydaning o’sishiga yoki ko’rilgan zararlarning hajmiga ta’sir qiluvchi omillarni tezkorlik bilan aniqlashga. Ushbu omillar quyidagilardan tashkil topgan: ishlab chiqarishning sharoiti; ishlab chiqarish kuchlarining chegaralanganligi; mahsulotning turlari (assortimenti); baholarni belgilashda qo’llaniladigan siyosat; omborxonadagi tayyor mahsulotlarning qoldig’i; ishlab chiqarishda ishlayotgan xodimlarning soni va ularning malakaviy darajasi; homashyo va materiallarning mavjudligi va ularning qiymati; texnologiya jarayonining xususiyati va shunga o’xshashlar.
   

2. 
   Ushbu salbiy farqlarning sodir bo’lishidagi mas’ul-javobgar shaxslar yoki markazlarni aniqlash. Ushbu masalani yechishda ilgari subekt bo’yicha va ayrim olgan mahsulotlar bo’yicha farqlar aniqlanib uning sabablari chuqur va har tomonlama o’rganilishiga qaramasdan har bir xarajat markazlari va mas’uliyat markazlari bo’yicha ushbu farqlarni aniqlash va ularning sabablarini o’rganib salbiy ko’rinishlarni tezkorlik bilan tugatish uchun chora-tadbirlarni ishlab chiqib amaliyotga qo’llash ushbu muammoni yechishga yoki uning kelgusi davrda sodir bo’lmasligiga olib keladi.
   

Ushbu shartlardan kelib chiqqan holda segmentlar bo’yicha hisobotlarni tuzishning namunaviy shakli quyidagi ko’rinishda keltirilgan. Boshqaruvning tizimi uchun xarajat markazlari bo’yicha taqdim qilinadigan hisobotlar (14.6-jadvaalga qarang).
Boshqaruvning tizimi uchun xarajat markazlari bo’yicha taqdim qilinadigan hisobotlar