Kriptovalyuta: iqtisadi və hüquqi aspektlər Kriptovalyuta ifadəsi, xüsusi ilə onun ilk
Yüklə 5 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- KONFİDENSİAL
- PUL DÖVRİYYƏSİ SFERASINDA YENİ TEXNOLOGİYALARIN - VALYUTALARIN YENİ NÖVÜ OLAN KRİPTOVALYUTALARIN DÖVRİYYƏYƏ
SƏ H İFƏ 58 Kriptovalyutalar və beynəlxalq pul köçürmələri
BANKLARIN FİZİKİ VƏ HÜQUQİ ŞƏXSLƏRƏ AYRICA BANK HESABI AÇMADAN XİDMƏT GÖSTƏRMƏLƏRİ DAHA GENİŞ BANK ƏMƏLİYYATLARI APARMAĞA İMKAN VERİR i.e.d., prof. ELNUR SADİQOV K riptovalyuta müasir dövrdə virtual rəqəm ifadə edən və ingilis dilindən tərcümə edilmiş pul mənasını ifadə edir. Yəni pulun istifadə olunması, onun təqdim edilməsi elektron vasitələrlə həyata keçirilir. Onda adi pul elektron formasında təqdim edildiyinə görə həmin pul elektron kriptovalyuta adlanır. Adi pulun elektron formada hesabda əks olunması bir qayda olaraq fiziki baxımdan bank və yaxud ödəmə terminalı vasitəsilə həyata keçirilir. Belə ki, adi valyuta elektron növdə daha çox təqdimat xüsusiyyəti daşıyır. Lakin, kriptovalyuta elektron sistemdə emissiya edildiyinə görə, digər valyutalar bu sistemə daxil ola bilmir. Nəticədə kriptovalyuta dünya valyuta sisteminə adi elektron pullar kimi daxil olur. Dünya valyuta
sistemində kriptovalyutanın müsbət və mənfi cəhətləri də vardır. Kriptovalyutanın müsbət cəhəti odur ki, hər bir arzu edən bu valyutadan istifadə edə bilir. Eyni zamanda kriptovalyutada inflyasiyanın olması qeyri-mümkündür. Həmçinin kriptovalyutanın sahibi haqqında məlumat əldə etmək qeyri-mümkündür. Yalnız hesab sahibinin pul kisəsinin xüsusi nömrəsi onun sahibinə məlumdur. Digər tərəfdən kriptovalyutanın çatışmayan cəhətləri də mövcuddur. Bir sıra ölkələrin milli valyutalar üzrə əməliyyatlarında tənzim edicilər problemlərlə qarşılaşa bilərlər. Nəzərə almaq lazımdır ki, kriptovalyutanın parolu itəndə onun təkrar bərpa olunması geyri mümkündür. Bu zaman pul kisəsində olan vəsait sistemdən tamamilə silinərək əlavə problemlər yaradır. Hal-hazırda dünyada ən böyük kriptovalyuta Bintcoin- dir. Belə ki, Bitcoin öz mahiyyətinə görə PAROL BƏRPA OLUNMUR
BİTCOİN BANKOMATI KRİPTOVALYUTANIN SAHİBİ HAQQINDA MƏLUMAT ƏLDƏ ETMƏK QEYRİ MÜMKÜNDÜR pul vahidlərinin, həmçinin onların birja vasitəsilə yerləşdirilməsi zamanı real görünür. Müasir dövrdə bitcoin 3,2 milyard ABŞ dolları həcmində kapitalın tədavülünü təmin etmişdir. Hal-hazırda Bitcoin dəyişdirilə bilər və bir sıra bankomatlarda ticarət və xidmət əməliyyatlarında istifadə oluna bilər. Elektron pullar artdıqca, onların ölkələr arasında tədavülü sürətlənir. Yəni, pul kütləsinin tədavülü zamanı ödəniş sistemlərində operatorlar istər daxili, istərsə də beynəlxalq ödənişlərdə hesab sahibinin gizli saxlanılması şərtilə əməliyyatların həyata keçirilməsini reallaşdırırlar. Burada pul köçürülməsi bir ölkənin daxilində həyata keçirilsə, onda xarici ölkənin valyutası ilə aparılan əməliyyat yalnız yerli valyutanın müvafiq məzənnəsi ilə müəyyən edilir. Beynəlxalq pul köçürmələrində ayrıca maliyyə- ödəniş bölmələri müəyyən edilir və bu əməliyyat rimessiya adlanır. Nəzərə almaq lazımdır ki, köçürülən pul digər ölkədə təsdiq edici sənədlər vasitəsilə SƏ H İFƏ 59 müəyyənləşdirilir. B e y n ə l x a l q pul
köçürmə əməliyyatında müxtəlif vasitəçilər, yəni
pul sisteminin operatorları iştirak edirlər. Bunlara aiddir: Mərkəzi Bank, kommersiya bankları, beynəlxalq pul köçürmə sistemləri, eyni zamanda milli pul köçürmə sistemləri, qeyri-bank təşkilatları və yaxud rabitə şöbələri ola bilər. Digər tərəfdən beynəlxalq pul köçürmə əməliyyatlarında komission xidmət haqqının həcmi xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Beynəlxalq pul köçürmə əməliyyatlarında hansı valyutanın köçürülməsinin xüsusi rolu vardır. Burada ayrı- ayrı valyuta məzənnələri üzrə köçürüləcək valyutanın beynəlxalq valyuta birjasında hansı tarifə əsasən köçürülməsi də əvvəlcədən müəyyənləşdirilməli və tənzim edilməlidir. Beynəlxalq valyuta köçürmələrində banklar xüsusi sistemdən istifadə edərək müştərilərə yeni ödəniş formaları təklif edirlər. Burada xüsusilə bankların fiziki və hüquqi şəxslərə ayrıca bank hesabı açmadan xidmət göstərmələri daha geniş bank əməliyyatları aparmağa da imkan verir. Beynəlxalq ödəniş sistemində zəruri amillərdan biri beynəlxalq bank köçürmələrinin təhlükəsizliyinin təmin edilməsidir. Beynəlxalq pul köçürmələrindən ödəniş sistemi, yəni təhlükəsizliyin təmin edilməsi bir sıra amillərdən asılıdır. Bunlara hesab sahibi haqqında məlumatların gizli saxlanılması, hesab sahibinin hansı ölkənin ərazisində yerləşməsi haqqında yalnız xüsusi kodlarla idarə olma prosesi əhəmiyyətə malikdir. Nəzərə almaq lazımdır ki, məlumatların gizli saxlanılmasında zəruri cəhətlərdən biri pulun hansı formada təqdim edilməsidir. Bu pul köçürmə əməliyyatlarındakı həyata keçirilən ödənişlərin hansı müddətə alıcıya təqdim edilməsidir. Belə ki, beynəlxalq bank köçürmələrində ödənişi, yəni komission xidmət haqqını pul göndərən tərəf öz üzərinə götürür. Nəticədə, hər bir iştirakçı ölkədə aparılan əməliyyatın məzmununa görə bank emitentə və yaxud ödəniş aparan tərəfə sonradan məlumatın verilməsini də nəzərdə tutur. Burada beynəlxalq banklar arası telekommunikasiya sistemi olan SVİFT sisteminin əhəmiyyəti daha böyükdür. Belə ki, müxtəlif banklar müqavilə bağlayaraq beynəlxalq ödənişlərdə öz müştərilərinə müvafiq xidmət növlərini təklif edə bilirlər. SVİFT- dən istifadə edən tərəflər xüsusi İNTERFEYS sistemindən, yəni aparat və proqram təminatından kompleks istifadə edə bilərlər. Bu zaman banklar müqavilə bağlayaraq beynəlxalq valyuta köçürmələrində onlara məxsus olan identifikasiya kodundan istifadə edirlər. Ödənişlər ya plastik kartlar, ya da ki, adi hesab açmaqla əməliyyatları həyata keçirmək mümkündür. Beynəlxalq ödənişlərdə Western Union, MoneyGram, Unistream, Contact, Miqom, Faster, Zolotaya Korona, Lider, Forsac kimi sistemlərdən istifadə edilir. Bu zaman köçürülən hər bir valyuta 5 dəqiqədən 24 saatadək qarşı tərəfə çatdırılır. Lakin, bu əməliyyatlarda iştirak edən valyutaların hər birinin komission xidmət haqqı köçürülən valyutanın növündən və məbləğindən asılıdır. Beləliklə, elektron valyutalar müasir dövrün daha əlverişli ödəniş formasına keçməyin zəruriliyini bir daha müasir cəmiyyət qarşısında bir tələb kimi qoymuşdur.
SƏ H İFƏ 60 K riptovalyutalar insanların pullar haqqında ənənəvi fikirlərini dəyişməkdədirlər. Azərbaycanda, eləcə də demək olar ki, postsovet məkanı ölkələrinin hamısında kriptovalyuta ilə bağlı hər şey özündə tamamilə öyrənilməmiş sahəni əks etdirir. Səbəb də odur ki, bizdə kriptovalyutadan demək olar ki, heç kim istifadə etmir və bu səbəbdən də bu sahəni araşdırmaq və təhlil etmək üçün emprik məlumatlar demək olar ki, çox azdır. Bu sahənin tədqiqat problemi ondadır ki, hələ də tam aydın deyil ki, bu rəqəmsal valyutaların unikal keyfiyyətləri özünü istifadəçi praktikasında necə göstərir, yəni kriptovalyutalar daha çox leqal maliyyə əməliyyatlarının optimallaşdırılması üçün istifadə olunur, yoxsa daha çox qanunvericiliyin pozulması üçün kölgə iqtisadiyyatının və ya kriminal iqtisadiyyatın çiçəklənməsinə xidmət etmiş olur. Ümumilikdə götürsək kriptovalyutaların gələcəyi, perspektiv dövrdə legitimləşdirilməsi ilə bağlı ideya və fikirlər bu gün ən çox müzakirə olunanalardandır. Hal-hazırda istifadəçiləri kriptovalyutalarla işləməyə sövq edən motivlər sırasında aşağıdakıları sadalamaq mümkündür: 1. Müəyyən təcrübələrin reallaşdırılması imkanları (həmçinin qeyri-leqal və kriminal xarakterli); 2. Kriptovalyutalarla işləyənlərin şəxsi keyfiyyətləri ilə bağlı motivlər (onlar üçün bu maraqlıdır, onlar novatordurlar); 3. Praqmatik düşüncələrlə bağlı motivlər, yəni gələcəkdə bu yolla gəlir əldə etmək və biznes qurmaq və s. Bu sistemin gələcəkdə maneəsiz böyüməsini təmin edəcək ən vacib faktorlardan biri – insan faktorudur. Məsələ burasındadır ki, kriptovalyutalarla əməliyyatlar zamanı heç bir iz buraxılmadan, anonim olaraq istənilən ünvana köçürməni etmək mümkündür. Kriptovalyutalar vasitəsilə həyata keçirilən ödəniş və hesablaşmalarda qeydiyyatın anonimliyi səbəbindən sistemdə köçürmə edənin və alıcının kimlikləri heç cür müəyyən edilə bilmir. Bu sistem elə qurulubdur ki, tranzaksiyanın kim tərəfindən və nə zaman həyata keçirildiyini əvvəlcədən dəqiq bilmədən həmin tranzaksiyanın alıcısını “hesablamaq” və müəyyənləşdirmək mümkün deyildir. Kobud desək, misal üçün, Bitcoin-lərdə bu qeydiyyat yazısı 34 hərfli və rəqəmli simvollardan ibarət koddur ki, bu kod yalnız sahibinə məlum olmaqla, kriptovalyutanı alanın və ya göndərənin şəxsiyyətinin və yerləşmə yerinin başqası tərəfindən müəyyən edilə bilməsinə heç bir imkan vermir. Bu cür qazanc vasitəsinin, həmçinin pul vəsaitlərinin yaradılması və onların anonim transferi imkanlarının mövcudluğu, mahiyyət etibarı ilə bütün dövlət nəzarət sistemlərini və orqanlarını heç bir məsuliyyət daşımadan “aşmağa” imkan verir. Həmçinin, nəzərə almaq lazımdır ki, xüsusi mənbələrdə bir sıra kriptovalyutaları, xüsusilə ən populyarı sayılan bitcoin-ləri digər adi valyutalara çox rahat dəyişmək mümkündür ki, bütün bunlar isə “qara məqsədli” şəxslərin diqqətini çəkir, çirkli pulların yuyulması üçün olduqca cəlbedici ortam yaratmış olur. Qısaca desək, bu sistemin əsl mahiyyətində anonim olaraq, vergi ödəmədən, nəzarətin mümkünsüzlüyü şəraitində hara gəldi, kimə gəldi, istənilən ödənişi və ya hesablaşmanı etmənin mümkün olduğu nəhəng bir sistemin fəaliyyəti dayanır. Əvvəldə də qeyd etdiyimiz kimi kriptovalyutaların ən populyar nümunəsi Bitcoin-dir (BTC). Bitcoin-lərin PUL DÖVRİYYƏSİ SFERASINDA YENİ TEXNOLOGİYALARIN - VALYUTALARIN YENİ NÖVÜ OLAN KRİPTOVALYUTALARIN DÖVRİYYƏYƏ GİRMƏSİ YENİ SOSİAL REALLIĞIN MEYDANA GƏLMƏSİNƏ SƏBƏB OLMUŞDUR KÖLGƏ
İQTİSADİYYATININ KRİPTO-ÇALARLARI SƏBUHİ TANRIVERDİYEV
SƏ H İFƏ 61 Şəkil 1. Bitkoinin Manata nəzərən məzənnəsinin son bir illik dəyişməsi Sxem 1. Kriptovalyutaların xüsusiyyətləri generasiyası üçün müəyyən hədd vardır və bu hədd 21 milyon ədəd Bitcoin-ə qədərdir, ondan sonra kriptopulların yaradılması dayanacaqdır. Bitcoin-ləri hazırlayanların strategiyasına əsasən, bu zaman, məzənnə sürətlə artacaq, bu da imkan verəcəkdir ki, bir Bitcoin-in daha kiçik hissələrinə bölünməsi reallaşdırılsın və daha sonra həmin kiçik hissələrin generasiyası prosesi başlansın (Bitcoin- lərin bölünməsinin proqramlaşdırılmış limiti bunu etməyə imkan verir). Bundan sonrası üçün, ambisiyalı və uğurlu senari ilə düşünsək ehtimal etmək olar ki, kriptovalyuta bütün planet üçün əsas valyutaya çevrilə bilər. Bu isə həmin zamana qədər dövlətlər tərəfindən “nəzarət” adlı əlavə xüsusi bir “super alət”in yaradılması mümkün olmasa kriptovalyuta istifadəçilərinin maliyyə əməliyyatları üzərində nəzarətin dövlətlər tərəfindən tam itirilməsinə gətirib çıxara bilər. Bədbin senari ona aparır ki, bütün dövlət strukturları və nəhəng biznes korporasiyalar buna qarşı “müharibə” elan edəcək və onu sıradan çıxaracaq və ya öz nəzarətinə götürəcəklər, bu hadisələrə isə hələ çox var və hal-hazırda bu alətdən istifadə edərək rahat qazanc əldə edənlərin sayı milyonlarladır. Sistemin yeganə “zəif nöqtəsi” ondadır ki, artıq xüsusi virus proqramlar hazırlanır ki, istifadəçinin kompüterinə düşdükləri halda parolu əldə edib qara düşüncəli şəxslərə ötürə bilər ki, sonucda şəxsin kriptovalyuta “kisəsi” boşaldıla bilər. Bu isə daha çox sistemin deyil, kompüterin şəxsi təhlükəsizliyinin ciddi təmin edilməsi məsələsi kimi ortalığa aktual çıxmış olur. Ümumiyyətlə isə Bitcoin- lərin son bir ildə adi valyutalara nəzərən məzənnəsi virtual aləmdə durmadan sürətlə artır, son bir ildə digər valyutalara nəzərən dəyərdə 10 dəfəyə yaxın arta bilmiş, son iki ayda olan dəyər artımı daha böyük maraq doğurmuş, 14 sentyabr 2017-ci ildə 1 Bitcoin 5507 manatdan 11 noyabr 2017-ci il tarixində 12520 manata kimi artım nümayiş etdirmişdir. Ümumilikdə illik məzənnə dəyişməsi aşağıdakı şəkildə öz əksini tapmışdır. Kriptovalyutalar meydana çıxandan müxtəlif qanunsuz fəaliyyətlər nəticəsində itirilən məbləğlər milyard dolları ötmüşdür. Minlərlə insanlar kriptovalyutalar istifadə edən birjalar, onlayn pul kisələri və digər elektron resurslara hücum edən dələduz və hakerləri “mükafatlandıraraq” öz vəsaitləri ilə vidalaşmışlar. Digərləri isə mayninq üçün mövcud olmayan avadanlıqlar və ya “bulud müqavilələri” almış və beləcə fırıldağa qurban olmuş, digərləri spekulyativ birja əməliyyatları ilə əldə etdikləri kriptovalyutaları həmin resurslar bağlandığına görə itirmişlər, üçüncülər öz bitcoin-lərini ölkələrində qadağan olunmuş onlayn-kazinolarda uduzmuş, digərləri birja və fondlara vəsait yatırmış, sonra məlum olmuşdur ki, maliyyə piramidalarıdır. Son aylarda
postsovet ölkələrində kriptovalyutalara qarşı ən yüksək hökümət dairələri səviyyəsində ciddi antitəbliğat kampaniyası başlanmışdır. İlk öncə sentyabrın 8-də Rusiya Mərkəzi Bankının sədri Elvira Nabiullina Moskva iqtisadi forumunda çıxış edərək bəyan etdi ki, baxmayaraq ki, bəzi Rusiya şirkətləri öz məhsul və xidmətlərinin ödənişi üçün bitcoin- lər, kriptovalyutalar qəbul edirlər, kriptovalyutalar daxili bazara rəsmi olaraq çətin ki, buraxılsınlar. Elvira Nabiullinanın fikirlərinə əsasən “Kriptovalyutalardan məhsul və xidmətlər üzrə hesablaşmalarda pul kimi aktiv istifadə edilir. Fikrimizcə, bu pul dövriyyəsinə təhlükə yaradan risk kimi çıxış edir və biz əlbəttə ki, kriptovalyutalardan pul surroqatı kimi istifadə edilməsinə icazə verməyəcəyik. Çoxları bunda yeni texnologiyalardan istifadə etməklə asan və tez qazanc əldə etmə SƏ H İFƏ 62 imkanını görürlər. Texnologiyaların inkişafı müəyyən üstünlüklər versə də Mərkəzi Bank tənzimləyici qurum kimi mümkün risklər haqda düşünməli və bu risklər barədə əvvəlcədən xəbərdarlıq etməlidir”. Bundan da öncə maliyyə nazirinin müavini Aleksey Moiseev sadə vətəndaşlar üçün kriptovalyutalarla əməliyyatlara qadağalrın tətbiqinin zəruriliyini göstərmiş və belə investisiyaların olduqca təhlükəli olduğunu və yalnız peşəkar investorlar tərəfindən həyata keçirilə bilmələri ilə bağlı bəyanatı səslənmişdir. Rusiya Mərkəzi Bankının sədrinin bu bəyanatından bir neçə gün sonra, sentyabr ayının 16-da Özbəkistan Mərkəzi Bankı rəsmi olaraq bəyənat verdi ki, kriptovalyutalarla anonim əməliyyatlar qanunsuz pul dövriyyəsinə və dələduzluğa “geniş qapılar açır”, bəzi ölkələrdə isə birbaşa kölgə iqtisadiyyatının daha sürətli inkişafına səbəb olur. Bəyənatda həmçinin bildirilir ki, kritovalyutalar mərkəzi bankların pul dövriyyəsinə nəzarəti və “azad pul-kredit siyasətinin həyata keçirilməsi” imkanlarını məhdudlaşdırır, ən pisi isə terrorizmin və digər cinayətkar fəaliyyətlərin maliyyələşdirilməsi üçün çox “rahat vasitə”yə çevrilməkdədir. Mərkəzi Bankın analitiklərinin fikrincə kriptovalyutalar adi pulların oynadığı funksiyaları oynaya bilməz, eləcə də hər hansı ehtiyat təminatından məhrum olduğundan kriptovalyutalar “öz dəyərini tez-tez dəyişən törəmə vasitələrə” çevrilmiş olurlar. Bəyanatda göstərilir ki, Özbəkistan Respublikasının qanunvericiliyi kriptovalyutalarla ödənişlərin və digər əməliyyatların aparılmasını nəzərdə tutmur və bu səbəbdən də mərkəzi bank əhaliyə kriptovalyutalarla əməliyyatlarda iştirak etməyi heç məsləhət bilmir. http://cbu.uz Bundan bir neçə gün sonra Rusiya Federasiyasının prezidenti Vladimir Putin kriptovalyutalara həsr olunmuş geniş müşavirədə bildirdi ki, düzdür kriptovalyutalar dünyada günbəgün populyarlaşaraq tam hüquqlu hesablaşma vasitəsinə çevrilir, eyni zamanda bu sfera ciddi risklərin daşıyıcısına da çevrilməkdədir. “İlk növbədə bu cinayət yolu ilə əldə edilmiş kapitalın yuyulmasına, vergilərdən yayınmağa və hətta terrorizmin maliyyələşdirilməsinə, həmçinin qurbanları əksər hallarda sadə vətəndaşlar olacaq dələduzluq və fırıldaqçılıq sxemlərinin yayılması imkanıdır. Kriptovalyutalar anonim subyektlərin qeyri- məhdud dairəsi tərəfindən buraxılır. Kriptovalyutaların alıcıları hüquqa zid fəaliyyətə cəlb oluna bilərlər. Həm də bu kriptovalyutaların ümumiyyətlə heç bir təminatı da yoxdur” deyə Rusiya prezidenti bildirmişdir. https:// www.kommersant.ru Oxşar fikirlər və meydana çıxan suallar tək postsovet məkanını deyil, dünyanın nəhəng ölkələrini də narahat etməkdədir. Bu ilin 29 sentyabr tarixində Cənubi Koreyanın maliyyə xidmətləri üzrə Komissiyası kriptovalyutaların bütün növləri üzrə investisiyaların cəlbi və investisiya qoyuluşlarını qadağan edən qərar qəbul etmişdir. Cənubi Koreyanın tənzimləyici qurumunun fikrincə bu cür vasitələrdən istifadə maliyyə dələduzluğu riskini olduqca artırır, bu səbəbdən də qadağaların tətbiq edilməsi qərara alınmışdır. Komissiya kriptovalyutalarla da ticarət əməliyyatları üzərində ciddi nəzarətin yaradılmasına ehtiyac olduğunun zəruriliyini bildirmişdir. Çin isə 30 sentyabr tarixindən kriptovalyuta ilə fəaliyyət göstərən birjaların fəaliyyətinə tam qadağa tətbiq edən qərar qəbul etmişdir. http://www.rbc.ru. Göründüyü kimi bu proseslərdə mərkəzləşmiş nəzarətin olması qaçılmazdır, çünki müvafiq nəzarət dövlətin klassik funksiyası olmaqla əmtəə- pul münasibətlərinin bazisini təşkil edir. Bazar üç nəhəngin üzərində dayanır: kreditor, borc alan və tənzimləyici – hakim. Hər bir aktivin emitent-sahibi vardır ki, o da bu aktivlərə görə investor-kreditor qarşısında öhdəlik daşıyır və nəhayət onların ikitərəfli münasibətlərini qoruyan və ona hüquqi təminat verən tənzimləyici – hakim olmalıdır. İş gedib böyük itkilərə çatanda, hökmən iki böyük fiqur meydana çıxacaqdır: pulları verən şəxs və pulları alan, sonra da itirən və ya oğurlayan şəxs. Əgər burada üçüncü hakim- tənzimləyici olmasa, onda bizi anarxiya gözləyə bilər ki, inanırıq ki, bunu da heç kim istəmir. SƏ H İFƏ 63 unec Ünvan: AZ 1001, Bakı şəhəri, İstiqlaliyyət, 6 Tel:(+99412) 437-10-86, Faks: (+99412) 492-59-40 www.unec.edu.az SƏ H
64 Yüklə 5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|