Kulachokli mexanizmlar va ularning turlari

---

13-MA’RUZA (1 qism) 
Ma'ruza mavzusi: 
KULACHOKLI MEXANIZMLAR VA 
ULARNING TURLARI 
Reja: 
1. Kulachokli mexanizm turlari. 
2. Kulachokli mexanizmni tekislikka nisbatan 
harakatiga qarab turlarga ajratish 
3.Kulachok mexanizmni kinematik taxlili. 
Kulachokli mexanizmlar. 
Yetaklovchi bo’g’inning o`zgarmas aylanma harakatini yetaklanuvchi 
bo’g’inning ilgarilama – qaytar va tebranma harakatga aylantirish mumkin. 
Kulachokli mexanizmning eng oddiy 3 ta bo’g’indan tashkil topgan, ya'ni 1- 
tayanch – 2 – kulachok 3 - turtkichlardir. Bunda:1-bo’g’in qo`zg`almas, 2-3-
bo’g’in qo`zg`aluvchandir (1 - shakl).
Kulachok sirtini yeyilishini kamaytirish maqsadida turtkichning o`tkir uchi erkin 
aylanadigan yoki tarelkasimon qilinadi. Kulachokli mexanizmlar ham aksial va 
dezaksial bo`lishi mumkin. 
kulachok profili bilan uchli turtkichining kuch bilan bir-biriga ishqalanib 
birikishi natijasida harakat davrida sirtlar deyiladi. 
Kulachok bilan turtkich oliy kinematik juft, tashkil qilib birikadi. Tarkibida 
kulachokli bo’g’ini bo`lgan mexanizm kulachokli mexanizm deyiladi. Kulachokli 
mexanizmlar tekislikka nisbatan harakatlanishiga qarab ikkiga bo`linadi. 
1.
Tekis kulachokli mexanizmlar. 
2.
Fazoviy kulachokli mexanizmlar. 
Tekis kulachokli mexanizmda kulachok bilan turtkich bir tekislikda yoki 
parallel tekisliklarda harakatlanadi. Fazoviyda esa ular parallel bo`lmagan 
tekisliklarda harakatlanadi (tikuv mashinasidagi ipni ko`tarib tushiruvchi 
mexanizm fazoviydir). 

---

1- shakl. 
Kulachok mexanizmning kinematik taxlili. 
Kulachokli mexanizmning kinematik taxlilida kulachokning o`zgarmas aylanish 
davrida turtkich nuqtasining o`tgan yo`li, tezligi va tezlanishi aniqlanadi. 
Xisoblar grafik usulda o’tkaziladi, chunki bu usul analitik usuldan oson va 
xatolik uncha katta bo`lmaydi. 
Buning uchun mexanizmning kinematmik sxemasini masshtabda chizib 
olamiz. 
Kulachokni ω=cosnt burchak tezlikda aylantirilsa, turtkich ilgarilanma - qaytma
harakat qiladi. Shuni e'tiborga olib kulachok profili bir xil kattalikda bir necha 
bo`laklara bo`linadi. (2 - shakl) 
B nuqtaning yo`l diagrammasini chizish uchun SO t koordinata o`qlarini olib 
Ot tomonni (abtsissalar o`qini) kulachok profili bo`lingan bo`laklar soniga teng 
bo`lakka bo`lamiz. So`ngra ordinatalar o`qiga OS ga turtkich o`qidagi B 
nuqtaning B
o1
B
1
B
2
... koordinatalarini o`lchab qo`yamiz. Shu o`lchab qo`yilgan 
nuqtalar (B
1
, B
2
, B
3
…) ni ko`rsatuvchi (B
o
B
g
), (B
o
B
2
) ... kesmalar koordinatalar 
boshidan boshlab o`lchab qo`yiladi. 
Bu nuqtalarning (B
1
, B
2
, B
3
...) ni absissalar o`qidan chiqqan o`z vaziyantlarini 
ko`rsatuvchi perpendikulyarga proeksiyalansa va topilgan nuqtalar egri chiziq 
bilan tutashtirilsa, yo`l diagrammasi hosil bo`ladi. 
Shundan so`ng tezlik va tezlanish grafiklari yo`ldan hosila olish bilan quriladi. 
1 
2 
1 
2 
3 
1 
2 

---

Dezaksial tekis kulachokli mexanizmlarni kinematik taxlil qilishda ham 
avvalgi xolatga o`xshash ish bajariladi, bunda faqat mexanizm turtkichining yo`l
diagrammasini chizish uchun kulachok aylanish markazidan dezaktsial «
e
» 
masofada yordamchi aylana chizib olinadi va kulachokli o`zgarmas burchak 
tezlik(ω=cosnt) bilan aylantirilib aylanaga o`tkazilgan urinma bo`ylab sirpanma 
ilgarilanma harakat qilinadi. Bunda rolik markazi (B nuqta) kulachok profilidan 
rolikning radiusi (
r
rol) ga masofada bo`ladi.
ilining shakli, topilishi lozim bo`lgan kulachokning eng kichik radiusi bilan 
turtkichning maksimal ko`tarilishi oralig`i beriladi. 
Bunda turtkichning harakat qonuni va profilining shakli topilishi lozim 
bo`lgan kulachokning eng kichik radiusi bilan turtkichning maksimal ko`tarilishi 
oralig`i beriladi. 
Kulachokli mexanizmni kinematik loyihalashda eng kichik radiusi (r
min
) va 
turtkichning harakat qonuni tezlik, tezlanish yoki ko`chish S – t grafigi shaklida 
berilgan bo’ladi. 
Agar harakat qonuni
а
t
– t grafigi shaklida berilgan bo`lsa 2 – marta,
v- 
t
grafigi shaklida bo`lsa 1 – marta grafik integrallab S – t grafigi hosil qilinadi.