Kurs: I kurs Qrup : 990 Tələbə : Eltac Cəbiyev



Yüklə 80,42 Kb.
tarix20.10.2017
ölçüsü80,42 Kb.
#5935


Azərbaycan Respublikası Tehsil Nazirliyi

Bakı Dövlət Universiteti

Yerşünaslıq fənnindən kurs işi

Mövzu:Hava kütlələri,atmosfer sirkulyasiyasında onun rolu.

Fakültə: Coğrafiya

Kurs: I kurs

Qrup : 990

Tələbə : Eltac Cəbiyev

Hava kutlələri

Meteorologiyada hava kütləsi, üfüqi və şaquli olaraq geniş bir həcm içində homogen bir təzyiq, istilik və nemlilik xarakteri göstərən hava kütləsidir. Böyüklük olaraq, üfüqi istiqamətdə minlərlə mil kvadrat sahələri tutur və şaquli olaraq da minlərlə metr yüksəkliklərə qədər uzanar. Hava kütlələri tam olaraq gözlə təyin oluna, lakin onların varlıqları meteoroloji rasatlarla müəyyən edilə bilər. Hava kütlələri xüsusiyyətlərini altlarında olan yer üzü parçasından alarlar. Bu səbəb ilə bir hava kütləsinin istilik və nəmi, birbaşa altında yatan yeryüzeyi parçasından təsbit edilir

Hava kütlələrinin tipləri

Yer üzündə bəzi bölgələr davamlı olaraq müəyyən xüsusiyyətdəki hava kütlələrini meydana gətirərlər. Bu bölgələrə qaynaq bölgələr deyilir. Doğulmuş olduqları bu qaynaq bölgələrinə görə adlandırılan hava kütlələri:

Arktiq hava kütləsi .

Üzərində qar və buzla örtülü qütb bolgesinde ümumiyyətlə bütün mövsümlərdə ibarət olan bir tipdir.

Polar hava kütləsi .

Qütblərə yaxın yüksək paralellərdə ibarət olan bir hava kütləsinin. Xüsusilə Sibir və Alyaska ilə Şimali Kanada üzərində görünər.

Tropik hava kütləsi .

Ekvatora yaxın alçaq paralelləri olduğu yerlərdə doğulan bir hava kütləsidir. Cənubi Asiya, Şimali Afrika-Səudiyyə Ərəbistanı, Atlantik okeanı və Sakit okean okeanı üzərində görülən bir hava kütləsidir.

Ekvatorial hava kütləsi

Ekvator bölgələrində meydana gələn bir hava kütləsidir.

Musson hava kütləsi.

Hindistan və Hindi Çini bölgələrində görülən mövsümi bir hava kütləsidir.

Hava kütlələri həmçinin dənizdə və quruda tesekkül alaraq bağlı olaraq da

adlandırılar;

Yer (Continental)

Denizsel (Maritime)

Bir başqa adlandırma də, üzərindən keçdiyi yerdən daha isti və ya daha soyuq olma

vəziyyətinə görədir;

İsti hava kütləsi.

Soyuq hava kütləsi.

Bu hava kütlələri analiz xəritələrində simvollarla ifadə edilər. Hava kütlələrinin

simvollar ilə belirtilmesinde əvvəl denizsel və ya yer olub olmadığı, sonra qaynaq bölgəsi və ən son olaraq sıcakmı, soğukmu olduğu göstərilir. Hava kütlələrinin Analiz xəritələrində gösterilmelerine aid nümunələr;

Arktiq denizl soyuq hava kütləsi,

Polar yer isti hava kütləsi,

Tropik deniz soyuq hava kütləsi,

Tropik yer isti hava kütləsi,

Polar denizsel soyuq hava kütləsi,

Ölkəmiz ümumi olaraq Şimali Afrika və Ərəbistan yarımadasında olan yer

tropik hava kütlələrinin təsiri altındadır.

Atmosferin istilik və nəm baxımından eyni xüsusiyyət göstərən geniş parçalarına hava kütləsi deyilir. Hava kütlələri yüzlərlə km ² lik genişlikteki sahələri əhatə edə bilir. Hava kütlələri, üzərində olduqları səthlərin fiziki bəzi xüsusiyyətlərindən təsirlənərlər. Hava kütləsinin meydana gəlmə sahəsi, dəniz səthinə yaxındırsa bu hava kütləsinə deniz hava kütləsi deyilir. Quru üzərində ibarət olan hava kütlələrinə də yer hava kütləsi deyilir. Hava kütlələri, yarandığı yerə görə də ad alırlar. Başlıcaları tropik və Qutb hava kütleleridir.

Hava kütlələrinin yer dəyişdirməsi hava vəziyyəti baxımından əhəmiyyətlidir. Məsələn, tropik bölgədə meydana gəlmiş bir hava kütləsi əraziyə təsir zaman istilik yüksələr. Qütb bölgəsində ibarət olan bir hava kütləsi isə əraziyə təsir zaman istilik düşər.

Fərqli xüsusiyyətdəki hava kütlələrini bir-birindən ayıran sərhədə hava cəbhəsi deyilir. Ayrı özelliklerdeki hava kütlələri (nəmli və ya quru, isti və ya soyuq) qarşılaşdıqlarında, aralarında bir cəbhə meydana gəlir. Cəbhə boyunca da bulud, sis və ya yağış meydana gələr.

d:\iqlim\lkhu.jpeg

Cəbhələr


Yuxarıda, bir hava kütləsi içində hava xüsusiyyətlərinin homogen bir xarakterdə olduğunu görmüşdük. Lakin hava kütlələri, hərəkətləri əsnasında fərqli istilik xarakterindəki bir başqa hava kütləsi ilə qarşılaşdığında, bu iki hava kütləsi arasındakı sərhəddə, iti hava dəyişikliyi meydana gəlir

Bu ani dəyişikliyin təsbit edildiyi yer, iki fərqli kütlə arasındakı sərhədi verir ki bura "Keçid Bölgəsi" deyilir. Keçid bölgəsinin; şaquli istiqamətdə yüksələn səthinə "Cəbhə Səthi ", yer səthi ilə olan ara kəsitinə də" Cəbhə "deyilir

Xülasə; qarşılaşan iki hava kütləsinin yer üzündəki keçid xəttinə cəbhə deyilir.

Cəbhənin növləri

Hava kutləsinin hərəkətlərinə gorə cəbhələr ikiyə ayrılır:

1.İsti cəbhə

2.Soyuq cəbhə

İsti cəbhə

Yer üzərində olan soyuq hava kütləsinin üzərinə isti hava kütləsi gəlirsə bu iki hava kütləsinin arasındakı cəbhəyə isti cəbhə deyilir. İsti hava kütləsi soyuq hava kütləsi üzərində yüksələrkən, soyuyar və doyma nöqtəsi istiliyinə yaxınlaşar və nəticə olaraq da geniş bir bulud təbəqəsi cəbhə səthi üzərində 1000 milə qədər uzanar. Bu isti cəbhə üzərində ortalama əyəm təqribən 1/150 qədərdir.Bir isti cəbhənin gəlişini aşağıdakı şəkildə anlaya bilərik.

Cəbhə yaxınlaşarkən istilik artar.Ancaq yağışlı və dumanlı yerlərdə bir az azalar lakin yağış keçincə təkrar artıma davam edir. Təzyiq dəyişikliyi çox yavaş olar.

Ancaq cəbhə keçişi əsnasında ani eniş göstərir. Lakin bundan sonra dayanar və cəbhə keçdikdən sonra təzyiqdə çox bir dəyişiklik olmaz

Görüş vəziyyəti yaxşıdır.Ancaq yağışlı və dumanlı yerlərdə azalar isə də görüş cəbhənin keçməsiylə təkrar artmağa başlayır. Əyəm aşağıdır.Bu səbəb ilə cəbhə gəlişi bütün buludları ilə birlikdə daha diqqətə çarpan bir görünüşdə olar.

Cəbhənin buludları ümumiyyətlə üfüqi teşekküllüdür. Bir qabaqcıl vəziyyətində olan Sırrus (Ci) buludu cəbhədə ortalama 900 ilə 1000 mil ilersinde görülər. Bu bulud irəliləyərkən yavaş yavaş alçalaraq Sirostratus (Cs) vəziyyətinə keçər, bunun cəbhədən uzaqlığı isə 700 mil qədərdir.Sirrostratüs'ü sonra Altostratus bulutuda (As) cəbhədən 500 mil uzaqda yerləşir. Cəbhəyə yaxınlaşdıqca buludlar daha alçaq bir görünüş ifadə edərlər və cəbhənin dərhal qarşısında Nimbostratüs (Ns) və cəbhə üzərində Stratus (St) görünərlər. Stratus bir miqdarda cəbhə gerisinə doğru uzanar.

İsti cəbhələr bizə sis və yağış gətirir. Yağmurlar çisenti şəklində və ya kiçik dənəli

yağış və ya qar şəklində meydana gələr. Bu yağmurlar cəbhəyə 300 nm məsafədə başlayır və uzun davamlıdır.Ancaq bəzən sağanaklarda görulə bilər.

Soyuq cəbhə

Soyuq bir hava kütləsi irəliləyərkən önündəki isti hava kütləsini yuxarı qaldırar və iteler. Bu soyuq hava kütləsilə isti hava kütləsinin arasındakı cəbhəyə soyuq cəbhə deyilir.

Yuxarıda şəkillərdə göstərildiyi kimi,soyuq cebhede isti havanın soyuq üzərində yüksəlməsi vəziyyəti olduğu üçün buludlar ümumiyyətlə isti cepheninkine bənzər. Cəbhə yaxınlaşdığında kümulüs, altostratüs və

nimbostratüs bulutlarını dərhal görə bilərik, cəbhənin arxasında komülünimbüs, altokümülüs və stratokumülüs buludları var. Soyuq hava qərarlısansanıq cəbhə keçərkən və cəbhə keçdikdən sonra səmada üfüqi buludlar görülər. Bu halda yağışı edən nımbostratüs və altostratüs buludlarıdır. Soyuq hava kararsızsa, kümülüform yəni pambıq yığışı görünüşlü buludlar təşəkkül edər. Cəbhənin üst ilersinde kümülünimbüs buludları ilə birlikdə nimbostratüs və altostratüs bulutlarıda var. Cəbhənin qabaqcıl buludları sıx görünüşlü sirrüslerdir. Soyuq cəbhə görünüşü və meydana gətirdiyi meteoroloji hadisələr baxımından (A) tipi və (B) tipli soyuq cəbhə şəklində ikiyə ayrılar. (A) Tipi soyuq cəbhəyə aktiv soyuq cəbhə də deyilir. Cəbhənin Eğimi təxminən olaraq

1/100 dür. Lakin bu əyəm sürtünmə səbəbindən yerə yaxın hissələrdə artar.(B) tipli soyuq cəbhəyə passiv soyuq cəbhədə deyilir. (B) tipli soyuq cəbhənin 1/40 elə 1/80 arasında dəyişən dik bir Eğimi vardır. (B) tipli soyuq cəbhənin başlıca xüsusiyyəti sürətli hərəkət etməsidir.Soyuq cəbhənin Eğimi çoxdur. Eyilme çox olması, havanın asanlıqla yüksəlməsini təmin edir. İsti hava ümumiyyətlə daha nəmli olduğu üçün soyuq hava kütləsi ilə yuxarı mərtəbələrə çıxarıldığında tez soyuyar və doyma istiliyinə çatdığı zaman daşıdığı nəmin bir qisimini sıx yağış şəklində buraxar. İstilik bir soyuq cəbhənin qarşısında lütfüdür, lakin cəbhə keçdikdən sonra azalar. (B) tipli soyuq cəbhə keçidi sürətli olduğundan yağışlar davamlı deyil lakin birdən başlayır və birdən kəsilir. (B) tipli soyuq cəbhənin gəlişini orajlı yağışlarından anlarıq. Cəbhə geçerkende, göy gurultusu və yağışlar olar, bunların səbəbi yuxarıya itələnilən və şimşək çaxması səbəbindən istilənən havadır.

Hava şəraiti.İqlim anlayışları.İqlimyaradan amillər Mueyyen vaxt erzinde atmosferin yer sethine yaxin hissesinin fiziki veziyyetine hava seraiti deyilir. Hava seraitinde evele her hansi bir erazi (meselen, Baki-Abşeron,Lenkeran-Astara fiziki coğrafi rayonlari ve yaxud. Cengi-Muğan (svinoy adası);ikinci,sutkanin mueyyen saatlari yaxud butövlukde bir və ya bir neçe sutka muddeti və nəhayət həmin vaxt ərzinde yer səthinə yaxın atmosferin fiziki vəziyyəti onun

d:\iqlim\default.jpeg

daxilinde baş verən metroloji elementlərlə aşkar olunur .Metroloji elementlərə hava və torpaq səthinin tempraturu,guneş şualarinin pariltisi muddeti,havanın nemlik (nisbi və ya mutləq),kulək,buludluluq,yağıntı,(miqdarı,duşmə vaxtı və növləri ) görunmə dərəcəsi atmosferdəki optik(göy qurşağı,qutub parıltısı) və elektrik hadisələri (göy gurultusu,ildırım çaxması) daxildir.Bu elementlər həmişə hər yerdə eyni olmadığına görə,hava şəraitidə eyni qalmayıb tez-tez dəyişir.Lakin buna baxmayaraq metroloji elementlərin nisbətən oxşarları buna görə hava tipləri həm ilin fəsillərinə və həm də yarandığı ərazilərə görə qruplaşdırmağ mumkundur.

Hava şəraitinin öyrənilməsi və irəlicədən xəbər verilməsinin xalq təsərufatinda əhəmiyyəti böyukdur.kənd təsərufatı,hava və yol nəqliyatı və digər sahələrin havanın oyrənilməsi və əvvəlcədən xəbər verilməsinə olan ehtiyacı nəzərə alaraq ,hər bir ölkədə hava uzərində muşahidəni təşkil edən dövlət orqanların tabeliyində metroloji muşahidə məntəqələri vardır.

Hava uzerində aparılan muşahidələrdən xalq təsərufatının muxtəlif sahələrində istifadə edilməklə yanaşı ,həmdə onlardan ölkə,respublika və butöiukdə geniş ərazilərin iqlimini təyin etmək məksədi ilə istifadə olunur.

İqlim

İqlimin genetik təsnifatı:Hava şəraitini əsas atmosfer prosesləri-havanin qızması və soyuması,atmosferin sirkulyasiyası və rutubət dovranı,həmçinin atmosferdəki optik səs və elektrik hadisələri əmələ gətirir.



Hava şəraiti atmosferdəki proseslərin muəyyən vaxt gedişinə deylir.O,aşağıdakı metroloji elementlərlə səciyyələnirHava şəraiti atmosferdəki proseslərin muəyyən vaxt gedişinə deylir.O,aşağıdakı metroloji elementlərlə səciyyələnirHava şəraiti atmosferdəki proseslərin muəyyən vaxt gedişinə deylir.O,aşağıdakı metroloji elementlərlə səciyyələnir:Gunəş radiyasiyası,havanın və torpaq səthinin tempraturu,havanın rutubəti,atmosfer təzyiqi,kulək,buludluluq,yağıntı.

Hava şəraitini çoxillik rejemi iqlim adlanır.Uzun iller erzinde çixarilmiş iqlim göstericiləri mötəbər sayılır.

İqlim (klimat) gunəş şualarının ufuq mustəvisinə maili olması mənasını verir.İqlim olmadığından astronomik muşahidələrə əsasən –yəni gunəş şualarının gunarta çağı duşmə bucağına və gunun uzunluğuna görə ayırmaq olurdu.’’Iki paralel dairə arasındakı fəzanı iqlim adlandırırdı.Orada uzun gun digərindəkindən yarım saat uzun idi.’’ Ekvatorda gun 12 saat ,qutb dairələridə isə 24 saat olduğundan onların arasındakı fəza ‘’yarimsaat’’ iqlimə bölunurdu.Qutb dairələri ilə qutblər arasında daha 6 ‘’aylıq’’ iqlim ayrılırdı.Beləliklə hər yarım kurədə cəmi 30,butun yerdə isə 60 iqlim var idi.Coğrafi biliklər və metroloji muşahidələr genişləndikcə iqlimin astronomik təyini coğrafi mahiyyət aldı.Muəyyən olunduki eyni bir enlik qurşağında iqlimin dənizə yaxınlığından,relyefin hundurluyundən, bitki ortuyunun xarakterindən və s. Asıl olaraq muxtəlifdir.İqlimin daha tam komlex tərifini A.Humbolt 1863-cu ildə vermişdir.”İqlim ifadəsi ozunun daha umumi mənasıda atmosferdəki butun dəyişikliklər deməkdir.Məsələn:Tempratur,rutubətlilik,təzyiqin barometrik dəyi şməsi,elektrik gərginliyinin kəmiyyəti,atmosferin təmizliyi və s.”XIX və XX əsirlərin hududunda metroloji stansiyalar şəbəkəsi artıq genişlənmişdi və elm iqlimin çoxlu eksperiment yolu ilə alınmış kəmiyyət xarakteristikasına malik idi.

İqlimşunaslığın inkişafında Boekov (1884) və Qaninin (1883) böyuk xidməti olmuşdur.

Klassik klimatalogiyanın verdiyi çox sayda iqlim təsnifatlarında n ikisinin Köppenin və Berqin təsnifatlarının əhəmiyyəti daha böyukdur.Köppenin təsnifatının (1900 və 1988) əsasını illik orta tempratur və yağıntının illik miqdarı və mövsumlər uzrə paylanması təşkil edir.Bu təcnifat materiklərin botanika sahələri və bətövlukdə landşaft rayonlaşdırılması ilə uyğun gəlir.Elmin sistilik və su balansına böyuk diqqət verdiyi indiki zamanda Köppenintəsnifatı yenidən qəbul olunmalı və təsdiq edilməlidir.Çunki bu təsnifat istilik və rutubət ehtiyyatlarına əsaslanır. d:\iqlim\kjhf.jpeg

Köppen iqlim qurşaqları və iqlim tipləri ayırır :

1.Rutubətli tropik iqlimlər.Ən soyuq ayın orta tempraturu 18 C-dən aşağı duşmur.Yağıntının illik miqdarı yay yağışları zamanı 2.(t +24)sm-dən yuksəkdir.Burada illik tempratur yuksək olur.Burada iki iqlim tipi movcuddur.

1.İsti və rutubətli ekvatorial meşələr iqlim tipi.Quru dövru yoxdur,ən az yağıntı duşən ayda yağıntının miqdarı 60 sm-dən çoxdur.

2.Savannalar iqlim tipi.Quru dovru vardırşƏn quru ayda yağıntının miqdarı 60 sm-dən azdır.

2.Quru iqlimlər.Ən isti ayın tempraturu 100 –dən yuksəkdir.Yağıntının illik miqdarı 2 sm-dən azdır.

Ayrılır:

3.Səhralar iqlimi.Yağıntının illik miqdarı 1 sm –dən artıq deyil.

4.Çöllər iqlimi.Yağıntının illik miqdarı 1 sm-dən artıqdır.

3.Mulayim isti və rutubətli iqlimlər.Ən soyuq ayın orta tempraturu 180 C-dən alçaq və 30 C dən yuksəkdir.Bu o deməkdir ki,həmin qurşağın ekvator tərəfdən sərhəddi 180 izotermi uzərində,qutub tərəfdən isə ən soyuq ayın izotermi -30 C izotermi uzrə kecir.Yağıntının illik miqdarı yağışların qış mövsumundən çoxdur.

5.Yayı quraq keçen isti iqlimlər(Aralıq dəniz iqlimi)

6.Qışı quraq keçen isti iqlimlər.(çin iqlimi)

7.İl ərzində yağıntıları bərabər paylanan isti iqlim.(qərbi avropa iqlimi)

4.Mulayim soyuq iqlimlər.Ən isti ayın tempraturu 100 C-dən yuksək.Ən soyuq ayın tempraturu isə -3-dən alçaqdır.

8.Qışı quraq keşen mulayim soyuq iqlim(şərqi sibir)

9.Butun ayları kifayət qədər rutubətli olur.(Şərqi Avropa ,Kanada)

5.Qar iqlimi.Ən isti ayın tempraturu 100 alçaqdır. Yəni bu izoterm uzrə mulayim qurşaqla sərhəd keçir.

10.Tundura iqlimi.İsti ayın tempraturu 00 –dən 100 -ə qədərdir.

11.Əbədi şaxta və ya buz iqlimi.Ən isti ayın tempraturu 00 C –dən aşağıdır.

6.Mulayim iqlimlər.

7.Soyuq iqlimlər.

Ekvatorial

. Ekvatorial iqlim qurşağı tam zolaq yaratmır. Ilboyu ekvatorial hava kütləsi hakimdir. Günəş radiasiyasının miqdarı az dəyişdiyindən fəsillər bilinmir, daima yaydır. Günəşin düşmə bucağı böyük, hava qalxan hərəkətlidir. Ilboyu temperatur +26 - +28°C-dir. Təzyiq alçaqdır. Hər gün hava buludlu və yağıntılı olur. Sıx çay şəbəkəsi mövcuddur. Yağıntıların çox olmasının əsas səbəbi bu zonada okeanların çox geniş sahə tutmasıdır.

Məlum olduğu kimi,atmosferin umumi hava dövrani bir çox səbəblərdən ,xususi ilə suyun və qurunun qeyri-bərabər paylanması amilinin təsiri ilə pozulur.Nəticədə biz ideal ,yəni həmin sahə üçün gözlənən dövrü görmuruk.Dövrun pozulması yer kürəsində radiasiya rejiminin üstünlük təşkil etməsi ilə əlaqədar olaraq yalnız müxtəlif sahələrdə və xüsusən merdional istiqamətdə baş verir.O na görədə yer kürəsində atmosferin ümumi dövrü nə qədər pozulsada ,yenə yer kürəsində iqlim zonallığı müşahidə edilir.Ekvatorial iqllim tipinin ən başlıca xassəsi passatlar vasitəsi ilə buraya gələn tropik havanın rütubətlənməsidir .Ekvatorial zonada həm daniz, həmdə quru üzərində tropik havanın rütubətlənməsi eyni dərəcədə gedir.Çünki quru üzərində yayılan sıx tropik meşələr heç də okean səthindən az su buxarlandırmır.Həmin səbəbə görə də istər okean istərsə də quru üzərində bu zonadakı havanın fiziki xassəsi bir birininin,demək olar ki,tamami ilə eynidir.Ona görə də ekvatorial zonada kontinental və dəniz iqlimi ayrılmır.Ekvatorial iqlim tipi ekvatorial sakitlik zonasında bütun il boyu qüvvətli radiyasiya və tempratur ilə əlaqədar əmələ gəlmişdir.Bu zonada tempraturun illik dəyişməsi hiss olunmayacaq dərəcədə zəifdir və illik tempratur amplitudu sutkalık tempratur amplitudasından kiçikdir.Burada tempraturun şox hissəsi buxarlanmaya sərf olunur və gizli hala keçir.Ekvatorial zonada tempratur təsadüfi hallarda 350 –dən çox olur.Aylıq orta tempraturları 24-280 ola bilir.Hətta ayaz gecələrdə belə havanın tempraturu orta hesabla 160-dən aşağı düşmür.Çoxtəsadüf hallarda sutkalıq amplitud 100-ə çata bilir.Bu zona üçun konvektiv yağıntı səciyyəlidir.

Əsas ekvatorial zonanın yağıntıları termik konveksiyadan əmələ gələrək leysan səciyyısi daşıyır.Yağıntılar həmişə günün ikinci yarısında baş verir və çox şiddətli ildırım çaxması baş verir.Yağıntının orta illik miqdarı 1500-2500 mm-dir.Lakin ayrı-ayrı yerlərdə (kamerun dağı ətəklərində və s) 10000 mm yağıntı düşə bilir.Çünki yağıntıları kütlənin dinamik qalxması deyil sürtunən səthinin qalxması əmələ gətirir Ekvatorial zonanın şəraiti 2 tip hava əmələ gətirir

1.Az miqdarda topa buludlar əmələ gətirən konveksiya;

2.Yerli xarakterli ildırım ,tufan və leysan yağışı əmələ gətirən nəmli adiobatik konveksiya.

Birinci tip minumun yağıntılar dövründə müşahidə olunur.Bəzən buraya müddətdə dəniz qütüb hava kutləsi daxil ola bilir.Yüksəkliyə görə təkcə temprayur təkcə hər 100 metrdə 0,50 azalır.Qlan metroloji ünsürlər isə demək olar ki,dəyişməz qalır.

Subekvatorial

2 fəsil var. Yayda ekvatorial hava kütlələri hakim olduğundan hava isti və rütubətli, qışda tropik hava kütlələri hakim olduğundan hava isti və quru olur. Çayları yayda bol sulu olur (yağıntı bol olduğundan). Bitki və heyvanlar aləmi zəngindir.

Tropik


Ilboyu tropik hava kütlələri hakimdir. Burada təzyq yüksək, hava enən hərəkətli olduğundan buludsuzluq, az yağıntı, yüksək temperatur şəraiti mövcuddur. Sutkalıq temperatur amplitudu böyükdür, isti və quru küləklər (passatlar) əsir. Tropiklərdə yalnız materiklərin şərq sahillərində yağıntıların miqdarı bir qədər artır. Buna səbəb isti cərəyanlar, musson və passat küləklərinin təsiridir. Şimal yarımkürəsində mussonların təsiri ilə Cənubi və Cənubi-Şərqi Asiyada tropik iqlim qurşağı tam zolaq yarada bilmir.

Tropik passat havası subtropik antisiklon sahəsindən ekvatora doğru axaraq əvvəlcə əvvəlcə onun şərq kənarını əhatə edir.Bu hava düşərkən adiobatik təsirlə çox qızır və az nisbi rütubətə malik olur.Beləliklə tropik iqlimdə 3 əsas növ ayırmağ olar:

1.Subtropik antisiklonun şərq kənarı ilə yaranan dəniz iqlimi;

2.Antisiklonun qərb kənarı ilə yaranan dəniz iqlimi.

3.Qitələrin daxilində yaranan kontinental iqlim.

Subtropik antisiklonun şərq hissəsində passatın aşağı qatı ,Fikkerin göstərdiyi kimi ,nisbətən soyuq kütlə olub,bunun üstündə eyni istiqamətdə isti hava axır.Okeanların şərq hissəsində bununla əlaqədar olaraq baş verən inversiya kondensasiya səthindən aşağıda baş verdiyi üçün bulud və yağmurun əmələ gəlməsinə mane olur.Həmin enliklərdə materiklərin qərb sahillərini əhatə edən soyuq axınlar inversiyanı daha da qüvvetləndirir.İnversiyadan aşağıdakı hava çox rütubətli olur və bəzən burada dumanlıqlar əmələ gəlir.

Okeanların qərb hissəsində passat inversiyası kondensasiya səthindən yuksəkdə yerləşərək ,rütubətli havada yağmur yaranmasına mane ola bilmir.Bu rütubətli hava kütləsi okean uzerində ekvatora yaxınlaşdıqca bütün fiziki xassesinə görə ekvatorial havaya oxşayır.Passat küləkləri böyük surətə malik olduğuna görə hər hansı maniyə (dağa)rast gələrsə ,qüvvəyli yağmur verir.Bu tip iqlimdə tropik meşələr ,savannalar,steplərdə yayılmışdır.Məsələn:Həmin tip iqlimə malik olan havay adalarında dağların şimal-şərq yamacına 10000 mm dən çox yağmur düşərək tropik meşələr əmələ gətirdiyi halda ,cənub-qərb yamacına 300 mm-dən az yağmur düşür,burada quru çöllər hakimdir .Pssat zonası üçün həmçinin tropik siklonlar səciyyəvidir.(ekvatora yaxın okean üzərində baş verir).Okeanların şərq sahilində passat daxili inversiyasının alçaqda yerləşdiyi sahələrdə tropik siklonlar təsadüfən baş verir və öz istiqamətlərini qərbdən şərqə doğru dəyişirlər.Qitə üzərində siklonlar qüvvetli konveksiya ilə əlaqədar olaraq kiçik miqyasda əmələ gəlir.Bu külək qüvvetli Trumbo küleyinə oxşayır

Subtropik

Yayda tropik hava kütlələri hakim olduğundan hava isti və quru, qışda mülayim hava kütlələri hakim olduğundan hava rütubətli və sərin olur. Fəsillər aydın seçilir. Temperatur amplitudu yüksəkdir. Avrasiya materikində bir-birindən fərqlənən 4 tipə ayrılır:

a) Aralıq dənizi iqlim tipi - materikin qərbini əhatə edir. Yay isti quru, qış mülayim və rütubətli keçir. Azərbaycanda bu iqlim tipi daxilindədir:

b) Kontinental- materikin mərkəzi hissəsini əhatə edir. Yay quru və isti, qış quru və soyuq olur. Temperatur amplitudu böyükdür:

c) Musson - materikin şərqini əhatə edir. Yay rütubətli və sərin, qış quru və sərin olur.

d) Cənub yarımkürəsində musson iqliminin əvəzində ilboyu bərabər rütubətli iqlim tipi geniş yayılıb.

Mülayim


400-lik enliklərdən qütb dairəsinə qədər uzanır. Mülayim hava kütlələri və Qərb küləkləri hakimdir. Alçaq təzyiq, hava qalxan hərəkətlidir. Fəsillər aydın seçilir. Illik temperatur amplitudu böyükdür. Ən böyük sutkalıq temperatur amplitudu yazda və payızda aydın, buludsuz havada müşahidə olunur. Mülayim enliklərdə materiklərin qərb sahillərində isti cərəyanların və qərb küləklərinin təsiri nəticəsində yağıntıların miqdarı artır.

Mulayim iqlim qurşağın iqlimi:1---Orta enliklərdə əmələ gələn və burada hakim hava kütləsi olan qütüb havasınən fiziki xassəsi ,2---Artik (antraktik) və tropik havanın buraya daxil olması ,3---Qütb və artik(antraktik) ön xətlərindəki siklonik fəaliyyət təsiri ilə yaranır.Tropik və artik hava Mülayim qurşaqda xeyli dərinlərə gedərək havanın ümumi şəraiti ilə tempraturun kəskin dəyişməsinə səbəb ola bilir.Bununla mülayim iqlim Tropik iqlimdən öz davamsızlığı ilə fırqlənir .Müşahidələrdən öyrənilmişdir ki,mülayim qurşaqda qütb hava,Tropik qurşaqdakı tropik hava və Ekvatorial qurşaqdakı ekvatorial havadan az olur.Mülayim qurşaqda hakim olan hava kütlələrinin xüsusiyyətinə görə burada 4 iqlim növü ayırmaq olar:

1.Dəniz qutb hava kütləsinin hakim olduğu dəniz iqlim tipi.

2.Transformasiyaya uğramış dəniz qütb hava kütləsinin keçici iqlim(Mulayim kontinental)

3.Arktik havadan yaranan və kontinental qütb hava kütlesinin hakim olduğu kontinental hava kütləsi

4.Sirkulyasiyanın fəsillər üzrə dəyişməsinin təsiri ilə yaranan mülayim iqlimin Musson iqlim tipi.

Dəniz iqlimi. Dəniz qütb hava kütləsinin əmələ gəlməsi orta enliklərdə okean üzerində baş verir.DQH(dəniz qütb hava ktləsi)si əsasən depresiyanın qərb kənarı ilə mülayim qurşağa daxil olan arktik havadan əmələ gəlib Dəniz arktik havasının DQH-na çevrilməsi okeanların qərb sahillərində başlanır.Mülayim tempratur və böyük buludluluq DQH-in fiziki xassəsində yağmurun bərabər paylanması ilə siklonik fəaliyyətdən aslıdır.Yayın sərin olması buludluluq və yağmurlardan çox aslıdır.

Mülayim kontinental.DQH-si qitənin içərisinə hərəkət edərək KQH(kontinental qütb hava kütləsi)-nə çevrilir və DQH-sindan yayda çox yüksək,qışda isə çox alçaq tempraturu ilə fərqlənir.Qitələrin qərb kənarından daimi olaraq yeni mülayim dəniz havası gəldiyi üçün transformasiya prosesi bir qədər zəyifləyir.Mülayim qurşağın keçici MK iqlimi nisbətən isti yayı və soyuq qışiı ilə səciyyələnir.Yağıntılar normal olub,yayda maksimuma çatır.Qış yağmurları qar halında düşür.Şərqə doğru qış tempraturu azaldığı üçün qar örtüyü daha da davamlı olur.

Kontinental.Qərbdən qitəyə doğru gələn DQH-sı qitənin daxilində axrıncı dəfə transformasiyaya uğrayır.Yayda konveksiya ilə əlaqədar olaraq transformasiya prosesi xeyli yüksəyliyə qədər havanı əhatə edir.Şərqə getdiycə sirkulyasiya şəraiti zəyifləyir və zəyif buludluluq yaranır.Daha şimal rayonlarda kontinental səthin termik fəaliyyəti qışda davamlı antisiklonun əmələ gəlməsinə səbəb olur.Bununla əlaqədar olaraq qış burada quru olaaraq,yağıntı əsasən yayda düşür.(yakutya,zabaykalda).Cənub rayonlarında qüvvətli insolyasiya ilə əlaqədar olaraq isti və qurak yay əmələ gəlir.

Musson.Mülayim qurşaqda qitələrin şərq sahilində iqlim musson xarakteri daşıyır.Qışda əsas hava kütləsi KQH olub ,musson antisiklonun(asya,kanada) şərq sahilində hərəkət edərək ön xətti suptropik qurşağa doğru sıxışdırır.Bu axın qış mussonudur.Yayda qütb ön xətti 500 paralelə qədər (şimal yarımkürəsində) və oradakı siklonok fəaliyyət yay yağışı mövsümünü əmələ gətirir.Mülayim qurşağın musson iqliminin səciyyəvi cəhətləri soyuq,aydın,az qarlı qışın və rütubətli yağışlı,mülayim isti yayın olmasıdır.

Subarktik və subantarktik.

Yayda mülayim hava kütlələri hakim olduğundan hava mülayim və rütubətli, qışda arktik hava kütlələri hakim olduğundan hava quru və soyuq olur. Bu qursaqda bataqlıqların yaranmasının başlıca səbəbləri - buxarlanmanın az, ifrat rütubətlənmə və daimi donuşluğun mövcud olmasıdır.

Fəsillər arktik və ekvatorial qurşaqda bilinmir, mülayim və subtropik qurşaqlarda isə aydın seçilir. Subekvatorial, subarktik və tropik iqlim qurşaqlarında isə ilboyu yalnız 2 fəsil - yay və qış müşahidə olunur. Insanın yaşayıb, fəaliyyət göstərməsi üçün mülayim, subtropik və subekvatorial iqlim qurşaqları daha əlverişlidir. Dünya əhalisi subtropik və şimal mülayim qurşaqlarında daha sıx məskunlaşıb.

Arktik və antraktik

Arktik hava kütlələri hakimdir. Günəşin düşmə bucağı və temperatur amplitudası kiçikdir. Hava enən hərəkətli, təzyiq yüksək, ilboyu quru, soyuq, az yağıntılıdır. Fəsillər bilinmir.Bu ərazilərdə artik hava kütlələri hakim olur.

Artik və antraktik zonada yağmur olduqca az düşür və çox illik müşahidə aparılmadığı üçün yağıntının illik gedişi dəqiq müəyyən edilməmişdir.

Nəticə

Yer küresi iqlim qurşaqlarına ayrılır.Əsas və keçid iqlim qurşaqları.Əsas iqlim qurşaqlarında eyni adlı hava kütlələri hakimdir.Keçid iqlim qurşaqlarında isə yayda özündən cənubdakı,qışda isə özündən cənubdakı iqlim qurşağının kava kütləsi hakim olur.



Ədəbiyyat

1.kayzen.net

2.firststeps.net

3.Çobanzadə. “Ümumi yerşunaslıq”

4.Sadəddin oğlu “Ümumi yerşunaslıq”

5.Türkiyə Eyitim Bakanlığı(Türkiyə Təhsil Nazirliyi) “Deniz coğrafyası”



6.Abituriyentlər üçüç dərs vəsaiti(10 –cu sinif)


Yüklə 80,42 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə