Kuyish tasnifi, termik kuyish

Kuyish tasnifi, termik kuyish
Kuyish. Yuqori harorat (termik kuyish) kimyoviy moddalar (kimyoviy), elektr toki (elektrdan) va nur energiyasi (nurdan) ta’siridan kelib chiqqan to‘qimalarning shikastlanishiga kuyish, deyiladi. Kuchli kuyishlarda bemorda jiddiy umumiy buzilishlar kuzatiladi va kuyish kasalligi rivojlanadi. Òermik kuyish. Òermik kuyish badanga yuqori harorat (alanga, qaynagan suv, yonib turgan va issiq suyuqliklar, gazlar, cho‘g‘ bo‘lgan va eritilgan metallar va hokazo)ning bevosita ta’siridan paydo bo‘ladi. Shikastlanishining og‘ir-yengilligi ta’sir qilayotgan haroratning balandligi, ta’sir qilish muddati, kuygan sohaning katta-kichikligi va kuygan sohaga bog‘liq. Bosim ostidagi alanga va bug‘ ta’sirida, ayniqsa, og‘ir kuyish hodisalari yuz beradi. Bu holda atmosfera bilan tutashadigan og‘iz bo‘shlig‘i, traxeya va boshqa a’zolar kuyishi mumkin. Aksari qo‘l-oyoq, ko‘z, kamroq gavda va bosh kuyadi. Kuyishning og‘ir-yengilligi uning qancha joyga tarqalganligiga va tananing qanday chuqurlikda shikastlanganligiga bog‘liq. Kuygan soha nechog‘lik katta va shikastlanish chuqur bo‘lsa, bemor hayoti uchun xavf-xatar shunchalik katta bo‘ladi. Òananing 1/3 qismi kuyganda ko‘pincha bemor halok bo‘ladi. Shikastlangan sohaning chuqurligiga ko‘ra, kuyishning to‘rt darajasi farq qilinadi (54, 55, 56-rasmlar). I darajali kuyish (eritema) terining qizarishi, shishi va og‘riq bilan yuzaga chiqadi. Kuyishning bu yengil darajasi terida yallig‘lanishning rivojlanishi bilan xarakterlanadi. Yallig‘lanish hodisalari birmuncha tez (36) kunda o‘tib ketadi. Kuygan sohada pigmentatsiya qoladi, keyingi kunlarda terining po‘st tashlashi kuzatiladi. ! 181 II darajali kuyish pufaklar paydo bo‘lishi bilan xarakterlanadi (bullyoz shakl). Kuyishning bu darajasida birmuncha yallig‘lanish yuzaga chiqadi. Òalaygina suyuqlik yuzaga chiqishiga ko‘ra, u epidermis ostiga yig‘iladi va epidermisni ko‘chirib pufaklar hosil qiladi. Pufaklar kuyishdan keyin bir necha daqiqa o‘tgach, ba’zan esa, ertasiga paydo bo‘lishi mumkin. Òerining yuza qatlami (epidermal) qavati jonsizlanadi. Pufak yorilganda terining tiniq qizil so‘rg‘ichsimon qavati ko‘rinadi. Kuyish asoratsiz o‘tganda 46-kunga kelib, pufakchadagi suyuqlik so‘rilib ketadi. Yangi yosh epidermis avvaliga pushtirangli va oson shikastlanadigan bo‘lib qoladi. 1015 kun o‘tgach, bemor batamom tuzaladi. Pufakchalarga infeksiya tushganda tiklanish protsesslari keskin buziladi va kuygan soha asta-sekin anchagina muddatdan keyin tuzaladi. III darajali kuyishda terining hamma qatlamlari nekrozga uchraydi (jonsizlanadi). Òeri hujayralaridagi oqsil va qon ivib, qattiq po‘stloq hosil qiladi, po‘stloq ostida shikastlangan va jonsizlangan to‘qimalar bo‘ladi. Uchinchi darajali kuygan soha chandiq bo‘lib, ikkilamchi tartibda bitadi. Shikastlangan joyda granulatsion to‘qima rivojlanadi, u biriktiruvchi to‘qima bilan almashinib, chuqur joylashgan yulduzsimon chandiq hosil qiladi. IV darajali kuyish (ko‘mirlanish) to‘qimaga juda yuqori harorat (volt yoyi alangasi, erigan metall) ta’sirida paydo bo‘ladi. Bu kuyishning eng og‘ir shakli, bunda teri, muskullar, paylar, suyaklar va boshqalar shikastlanadi. Kuyishning III va IV darajasi sekin 54-rasm. Kuyishning I darajasi. 55-rasm. Kuyishning II darajasi. 56-rasm. Kuyishning III darajasi. 182 bitadi va kuygan sohani terini ko‘chirib o‘tkazish yo‘li bilangina bekitish mumkin. Kuyish og‘ir umumiy hodisalar keltirib chiqaradi. Bu hol bir tomondan, markaziy asab sistemasidagi o‘zgarishlar (og‘riqdan shok yuz berishi), ikkinchi tomondan qondagi va ichki a’zolar funksiyasidagi o‘zgarishlar (intoksikatsiya) sababli yuzaga keladi. Òermik kuyishda birinchi yordam ko‘rsatish. Birinchi yordam shikastlangan kishiga yuqori harorat ta’sir qilishini to‘xtatishga qaratilishi lozim: yonayotgan kiyim-boshni o‘chirish, shikastlangan kishini yuqori harorat zonasidan chiqarish, tana yuzasidan tutab turgan va qizigan kiyim-boshni yechib tashlash kerak. Alanga olgan kiyim-boshni (ayniqsa, unga tez alangalanadigan suyuqlik tushgan bo‘lsa), avvalo, suv sepib o‘chirish, shikastlangan kishini qalin matoga (poyandoz, ko‘rpa, chopon, palto va hokazo) o‘rash so‘ngra uni olib tashlash kerak. Shikastlangan kishini xavfli xonadan olib chiqish, tutayotgan va qizigan kiyimlarini yechishda qo‘pol harakatlar qilib teri qoplamlariga ziyon yetkazmaslik uchun ehtiyot bo‘lish kerak. Kiyimni tez yechish uchun qirqish mumkin. Kiyim-boshni, ayniqsa, yilning sovuq davrida hammasini yechish tavsiya etilmaydi, chunki sovqotish organizmga travmaning umumiy ta’sirini keskin kuchaytiradi va shok avj olishiga imkon beradi. Birinchi yordamning navbatdagi vazifasi kuygan yuzaga infeksiya tushishining oldini olish uchun quruq aseptik bog‘lam bilan kuygan yuzani tez vaqt ichida bekitishdan iborat. Bog‘lamni steril bintdan qilish yoki individual paketdan foydalanish maqsadga muvofiq. Maxsus steril yara bog‘lov materiali bo‘lmaganda kuygan yuzani issiq dazmolda dazmollangan top-toza ið-gazlama parchasi bilan bekitish mumkin. Spirt, aroq, etakridin eritmasi, laktat (rivanol) yoki kaliy permanganatga ho‘llangan bog‘lam qo‘yish mumkin. Bunday bog‘lamlar og‘riqni birmuncha kamaytiradi. Birinchi yordam ko‘rsatayotgan kishi kuygan yuzani qo‘shimcha shikastlantirishi va ifloslantirishi va shikastlangan kishiga xavf tug‘dirishini yaxshi bilishi kerak. Shuning uchun kuygan sohani hech narsa bilan yuvmaslik, unga qo‘l tekkizmaslik lozim. Igna sanchmaslik va pufakchalarni sitmaslik, kuygan joyga yopishgan kiyim parchalarini ko‘chirmaslik, shuningdek, kuygan yuzaga biror yog‘ (vazelin, hayvon yoki o‘simlik moyi va boshqalar) surtmaslik va poroshok sepmaslik kerak. Surtilgan yog‘ (poroshok) jarohatning tuzalishiga imkon bermaydi va og‘riqni kamaytirmaydi, biroq infeksiya kirishini osonlashtiradi, bu hol, ayniqsa, xavfli bo‘lib 183 shifokor yordamini, kuygan joyni birlamchi jarrohlik tozalashni qiyinlashtiradi. II, III, IV darajali qattiq kuyish hollarida umumiy hodisalar, shok juda tez rivojlanadi. Shikastlangan kishini og‘riq kam bezovta qiladigan vaziyatda yotqizish, issiq qilib o‘rash, ko‘p suyuqlik berish lozim. Kuygan kishini transportda kasalxonaga olib borishdan oldin transport immobilizatsiyasini qilish shart. Immobilizatsiya tananing kuygan qismlari terisining imkon boricha tortilgan holatda turishini ta’minlash kerak. Bemorni yaxshisi maxsus mashinalarda olib borish kerak, ular bo‘lmaganda har qanday transportdan foydalanish, bemorga maksimal osoyishta va qulay sharoit yaratish lozim. Sovqotish bemor ahvolini keskin og‘irlashtirishni shok hodisalari avj olishiga yordam berishni unutmaslik kerak. Shuning uchun travma yuz bergan paytda to bemorga malakali shifokor yordami ko‘rsatilguncha uni qunt bilan kuzatish, issiq tutish, issiq ichimliklar berish zarur. Òanasining ko‘p joyi kuygan kishini transportda juda ehtiyotlik bilan, kuymagan tomoniga (yonboshi bilan, qorni bilan va hokazo) yotqizib olib borish kerak. Bemorni ko‘chirib yotqizishni qulay qilish uchun uning tagiga pishiq mato (brezent, ko‘rpa) solish kerak. Shundagina bemorda yangi og‘riq paydo qilmay, uni palas bilan birga ko‘tarib zambilga yotqizish mumkin. Òransportirovka qilishda shok profilaktikasi bo‘yicha tadbirlar o‘tkazish, shok boshlanib bo‘lganda esa, shokka qarshi tadbirlarni ko‘rish zarur. Kimyoviy kuyish. Kimyoviy kuyish badanga konsentrlangan kislotalar (xlorid, sulfat, nitrat, sirka, karbol kislotalar, zar suvi) va ishqorlar (o‘yuvchi kaliy va o‘yuvchi natriy, nashatir spirt, so‘ndirilmagan ohak), fosfor va ayrim og‘ir metallarning tuzlari (kumush nitrat, rux xlorid va hokazo) ta’sirida paydo bo‘ladi. Shikastlanishning og‘ir-yengilligi va chuqurligi kimyoviy moddaning turiga va konsentratsiyasiga, ta’sir qilgan muddatiga va tushgan joyiga bog‘liq. Shilliq pardalar, chot oralig‘i va bo‘yin terisi kimyoviy moddalar ta’siriga juda ham chidamsiz, oyoq panjasining tagi va kaftlar ularga birmuncha chidamli. Konsentrlangan kislotalar ta’sirida va shilliq pardalarda tezda aniq chegaralangan to‘q jigarrang yoki qora quruq strup hosil bo‘ladi, konsentrlangan ishqorlar esa, chegaralari noaniq kulrang-qo‘ng‘ir nam strup hosil qiladi. Birinchi yordam. Kimyoviy kuyishda birinchi yordam kimyoviy moddaning turiga bog‘liq. Konsentrlangan kislotalardan kuyishda (sulfat kislotadan tashqari) kuygan yuzani 1520 daqiqa sovuq suv oqimi bilan yuvish zarur. Sulfat kislota suv bilan o‘zaro ta’sirga 184 kirishganda issiqlik ajratib, bu kuyishni kuchaytirishi mumkin. Ishqoriy eritmalar: sovunli suv, 3 % li soda eritmasi (1 stakan suvga 1 choyqoshiqda) bilan yuvish yaxshi ta’sir ko‘rsatadi. Ishqorlardan kuygan joylarni suv oqimidan obdon yuvish, so‘ngra 2 % li sirka yoki limon kislota eritmasi (limon suvi) surtish lozim. Shundan so‘ng kuygan yuzaga aseptik bog‘lam qo‘yish, kuyishda surtilgan eritmalarda ho‘llangan bog‘lam bog‘lash mumkin. Fosfor ta’siridan kuyishning kislotalar va ishqorlardan kuyishdan farqi shundaki, fosfor havoda alangalanib, ham termik, ham kimyoviy (kislota) ta’sir etib kuydiradi kuyishning ikki turi sodir bo‘ladi. Òananing kuygan qismini suvga solib turgan yaxshi, suv ostida fosfor qoldiqlarini cho‘p, paxta kabi narsalar bilan olib tashlanadi. Fosfor bo‘lakchalarini kuchli suv oqimi bilan ham yuvish mumkin. Yuvilgandan so‘ng kuygan yuzaga 5 % li mis kuporasi eritmasi surtiladi, so‘ngra kuygan yuzani steril quruq bog‘lam bilan bekitiladi. Yog‘ mazlar qo‘llanishi man qilinadi, chunki ular fosforning so‘rilishiga imkon beradi. Radiatsion (nurli kuyish). Ionli nurlanish ta’sirida organizmda o‘tkir va surunkali hamda mahalliy va umumiy shikastlar kuzatiladi. Nurdan o‘tkir kuyishning to‘rt darajasi farqlanadi (57-rasm). 57-rasm. Nurli kuyish (radiatsion) darajalari: aeritema; bpufakchalar hosil bo‘lishining boshlanishi; dpufakchalar; eeroziya. a b d e 185 1. Erta eritema. Birinchi kuni uning belgilari ma’lum bo‘ladi, 23 haftadan so‘ng teri quriydi, yengil pigmentatsiya bo‘ladi, soch butunlay to‘kiladi. 2. Eritematoz dermatit. Bu terining o‘tkir yallig‘lanishini ko‘rsatadi, og‘riq, kuyish belgilari, pigmentatsiya paydo bo‘ladi, soch to‘kiladi. 3. Bullyoz dermatit. Nurlanishdan bir hafta o‘tgach og‘riq kuzatilib, rangsiz pufakchalar paydo bo‘ladi, epiderma ko‘chib, soch to‘kiladi. 612 kun ichida teri bitishi ham, ammo oylab davom etishi ham mumkin. 4. Gangrenali dermatitda 23 sutkadan so‘ng qichitadigan eritema paydo bo‘ladi. So‘ngra epidermis nekrozga uchraydi. Yiringli bo‘shliqlar hosil bo‘lib, ularni faqatgina plastik operatsiya bilan yopish mumkin bo‘ladi. Nurdan shikastlanishning yana bir asorati genlarga ta’sir qilib, ularni mutatsiyaga olib kelishi va irsiy kasalliklarga sabab bo‘lishidir. Birinchi yordam. Zudlik bilan bemorni nur ta’sir qilayotgan joydan olib chiqish kerak bo‘ladi va shoshilinch ravishda kasalxonaga jo‘natiladi. O‘tkir nur kasalligini davolashda suyak iligi transplantatsiya qilinadi. Odatda, katta yoshli odamda 15000 ml suyuqligi borligini hisobga olib, 500 ml.lik ko‘chirib o‘tqaziladi. Nafas yo‘llari kimyoviy kuyganda birinchi yordam. Fosfororganik birikmalar (tiofos, xlorofos)dan zaharlanish eng ko‘p uchraydi, u nafasga olinadigan havo tarkibida ingalatsion yo‘l bilan va enteral ovqat mahsulotlari bilan birga organizmga tushishi mumkin. Shilliq pardalarga tushganda ularni kuydirishi ehtimol. Kasallikning yashirin davri 1560 daqiqaga cho‘ziladi. So‘ng asab sistemasining zararlanish simptomlari paydo bo‘ladi: ko‘p so‘lak oqadi. Balg‘am ajraladi, bemor ko‘p terlaydi. Nafas olish tezlashadi, uzoqdan eshitiladigan shovqinli xirillash bilan chiqadi. Bemor bezovta, qo‘zg‘algan holatda bo‘ladi, tez orada oyoq muskullari tortishadi, peristaltika kuchayadi. Birmuncha keyinroq muskullar, jumladan, nafas muskullari falajlanadi. Nafas to‘xtashi asfiksiya va o‘limga olib keladi. Birinchi yordam zaharli kimyoviy vositalardan nafas olish natijasida kelib chiqqan zaharlanishlarda birinchi yordamning asosiy vazifasi zararlangan kishini statsionarga tezlikda olib borishdan iborat. Imkoniyat bo‘lsa, bemorga 68 tomchi 0,1 % li atropin eritmasi yoki 12 belladonna tabletkasi berish zarur. Nafas olish to‘xtagan taqdirda, tinimsiz sun’iy nafas oldirish kerak. Zaharning 186 me’da-ichak yo‘llariga tushishi natijasida vujudga kelgan zaharlanishda me’dani aktivlangan ko‘mir qo‘shilgan suv bilan yuvish zarur. Òuz surgi beriladi. Òeri va shilliq pardalarga tushgan zaharli kimyoviy vositalarni suv oqimi bilan tozalash lozim. Og‘iz bo‘shlig‘i kimyoviy kuyganda birinchi yordam. Konsentrlangan kislotalar va o‘yuvchi ishqorlardan zaharlanishda (ichib qo‘yilganda ) qisqa vaqt ichida og‘ir holat yuzaga chiqadi. Bu hol birinchi galda og‘iz bo‘shlig‘i, yutqun, qizilo‘ngach, me’da, ko‘pincha hiqildoqning ham ko‘p kuyishi, keyinroq surilgan moddalarning hayotiy muhim organlarga (jigar, buyrak, o‘pkayurakka) ko‘rsatilgan ta’siri bilan tushuntiriladi. Shilliq pardalar teriga qaraganda nozikroq bo‘ladi, shuning uchun ular tezroq va chuqurroq yemiriladi va nekrozga uchraydi. Og‘iz-lab shilliq pardasi kuyadi va qora qo‘tir (chaqa) bo‘lib qoladi. Sulfat kislotadan kuyishda chaqa qora rangli, nitrat kislotadan kuyishda kulrang sariq rangli, xlorid kislotadan kuyishda sarg‘imtir yashil rangli, sirka kislotadan kuyishda kulrang oq bo‘ladi. Ishqorlar to‘qimalarga oson kiradi va shuning uchun to‘qimalarni chuqur shikastlaydi. Kuygan yuza juda yumshoq, rangi oqimtir, tez parchalanadigan bo‘ladi. Kislota yoki ishqor ichib qo‘ygan bemorlarni og‘zida, to‘sh orqasida, epigastriyasida kuchli og‘riq paydo bo‘ladi. Bemorlar og‘riqning zo‘rligidan o‘zlarini qayerga qo‘yishni bilishmaydi. Deyarli hamma vaqt azob beradigan, ko‘pincha qon aralashgan qusish sodir bo‘ladi. Òezda og‘riqdan shok paydo bo‘ladi. Hiqildoq shishib, keyinroq asfiksiya rivojlanishi mumkin. Kislota yoki ishqor katta miqdorda qabul qilinganda yurakning sustlashishi, kollaps rivojlanadi. Nashatir spirtdan zaharlanish og‘ir o‘tadi. Shikastlanishning bu turida og‘riq sindromi bo‘g‘ilish bilan o‘tadi, chunki nafas yo‘llari ham zarar ko‘radi. Birinchi yordam. Birinchi yordam ko‘rsatuvchi kishi zaharlanish qaysi moddadan ro‘y berganligini bilishi kerak, chunki yordam ko‘rsatish usullari ana shunga bog‘liq. Konsentrlangan kislotalardan zaharlanishda qizilo‘ngach va me’daning teshilish simptomlari bo‘lmasa, avvalo, me’dani yo‘g‘on zond orqali 610 litr iliq suvga kuydirilgan magneziya (1 litr suvga 20 gr) qo‘shib yuvish zarur. Magneziya bo‘lmaganda yuvish uchun ohakli suvdan foydalanish mumkin. Me’dani yuvish uchun soda ishlatish taqiqlangan. 187 Me’dani oz-ozdan yuvish, ya’ni 45 stakan suv ichib, so‘ngra atayin qustirish zaharlangan kishi ahvolini yengillashtirmaydi, ba’zan esa, aksincha, zaharning so‘rilishiga imkon beradi. Zond orqali yuvishni amalga oshirib bo‘lmasa, bunday bemorlarga sut, o‘simlik yoki hayvon moyi, tuxum oqsili, shilliqli damlama va boshqa o‘rab oladigan vositalarni berish mumkin. Karbol kislota va uning unumlari (fenol, lizol)dan zaharlanishda sut, yog‘-moylar berish mumkin emas. Bu holda kuydirilgan magneziyali suv va ohakli suv ichirgan yaxshi. Mazkur moddalar boshqa kislotalardan zaharlanishda ham foydalidir. Og‘riqni kamaytirish uchun epigastriya sohasiga sovuq suv yoki muz solingan xaltachani qo‘yish mumkin. Konsentrlangan ishqorlardan zaharlanishda ham me’dani tezda 610 litr iliq suv yoki 1 % limon yoki sirka kislota eritmasi bilan yuvish lozim. Me’dani zaharlanishidan so‘ng dastlabki 4 soat ichida yuvish lozim. Birinchi yordamning asosiy vazifasi zaharlangan kishini davolash muassasasiga olib borishdan iborat, bu yerda unga shoshilinch shifokor yordami ko‘rsatiladi. Qizilo‘ngach yoki me’da perforatsiyasiga shubha qilinganda (qorinda qattiq og‘riq, to‘sh orqasida chidab bo‘lmaydigan og‘riq) zaharlangan kishiga suyuqlik ichirish va me’dasini yuvish mumkin emas. Ko‘z kimyoviy kuyganda birinchi yordam. Ko‘zning kimyoviy kuyishi boshqa a’zolarning kimyoviy kuyishidan xavfliroq. Chunki bunda ko‘z olmasini kuyishi ko‘rish funksiyasini to‘liq yo‘qotadi (ko‘rlikka olib keladi), shikastlanmagan tomonda esa, ko‘rish funksiyasini birmuncha vaqtdan keyin pasayishiga olib keladi. Ko‘zning kimyoviy kuyishi kuchli og‘riq, ba’zida chidab bo‘lmas darajadagi og‘riqqa, ko‘z yoshi oqishiga, ko‘rish funksiyasining o‘tkir buzilishi, ba’zan esa, qisqa muddatli hushdan ketish holati kuzatiladi. Birinchi yordam. Kimyoviy kuyganda birinchi yordam ko‘zni oqar suvda yuvishdan boshlanadi. Buning uchun qovoqlar ochilib, 1015 daqiqa davomida xona haroratidagi suv shpris (yoki shunga o‘xshash rezina ichak) bilan yuviladi. Ko‘zlarni yuvishda iliq suv ishlatish mumkin emas, bunda kimyoviy moddalar issiq suv ta’sirida tezroq so‘rilishi mumkin va kuyishni og‘irlashtiradi. Ko‘zlar kimyoviy kuyganda ikkilamchi infeksiya tushish xavfi katta bo‘ladi. Buning oldini olish uchun ko‘zlarni xona haroratidagi suv bilan yuvgandan so‘ng steril quruq aseptik bog‘lam qo‘yish kerak bo‘ladi, bint gir aylantirib o‘rab mustahkamlangach, keyingi 188 o‘ram bosh tepasi va peshana bo‘ylab pastga tushiriladi va yuqoridan pastga tomon chap ko‘zni bekitadigan qiyshiq o‘ram qilinadi, so‘ngra bintni ensa orqali o‘tkazib, pastdan yuqoriga tomon o‘ng ko‘zni bekitadigan qiyshiq o‘ram qilinadi. Buning natijasida keyingi hamma o‘ramlari qanshar sohasida kesishib, har ikki ko‘zni bekitadi va tobora pastga tushaveradi. Bintlash oxirida bog‘lamni gorizontal doira shaklida o‘rash bilan mustahkamlanadi. Bemorni tezda statsionarga yuboriladi.