XII
FƏSIL
,
DÜNYA
TƏSƏRRÜFATI
NƏZƏRİYYƏLƏRİ
12.1.
Dünya təsərrüfatının yaranması, inkişafı və onun nəzəri
problemlərinin əsasları.
12.2.
Beynəlxalq əmək bölgüsü sistemilə bağlı meydana
çıxan baxışların qısa xarakteristikası.
12.3.
Dünya
təsərrüfatında
beynəlxalq
ticarət
nəzəriyyələrinin yaramnasmın inkişaf tarixi və onların əsas
istiqamətəri.
12.4.
Dünya təsərrüfatında neoklassik baxışlar və neoklas- sik
müqayisəli üstünlüklər nəzəriyyəsinin xarakterik xüsusiyyətləri.
12.5.
Dünya təsərrüfatı nəzəriyyəsində qeyri-ekvivalent
mübadilə konsepsiyasınm yeri.
12.6.
Dünya təsərrüfatında yığım haqqında baxışlar və
İ.Vallerstaynın asimmetrik qarşılıqlı asılılıq nəzəriyyəsi.
12.1.
Dünya təsərrüfatının yaranması, inkişafı və onun
nəzəri problemlərinin əsaslan
Dünya təsərrüfatı nəzəriyyələri dünya təsərrüfatının
yaranması, inkişafı, qanynauyğunluq və s. səbəblərlə sıx başğıdır.
Dünya iqtisadiyyatı və ya təsərrüfatı ümumi bazar iqtisadiyyatının
tərkib hissəsi kimi meydana gəlmişdir. O, müxtəlif ölkələrə məxsus
təsərrüfat subyektlərinin istehsal amillərinin və maliyyə vəsaitlərinin
hərəkəti, əmtəələrin beynəlxalq
mübadiləsi sahələrində
qarşılıqlı
təsirinin
qanunauyğunluqlarını öyrənir. Dünya iqtisadiyyatı həmçinin
beynəlxalq iqtisadi siyasətin formalaşmasınm əsasım təşkil edir.
Beləliklə,
dünya iqtisadiyyatı — bütün dünya ölkələrinin milli
iqtisadi^ç/atlarının birliyinin mürəkkəb sistemidir. Bu sistemi milli
təsərrüfatların xarici dünya ilə qarşılıqlı əlaqədə olan və
bir-birinə təsir göstərən hissəsini təşkil edir. Dünya iqtisadi birliyi
istehsal amillərinin - iqtisadi ehtiyatlann hərəkətilə çox sıx bağlıdır.
Bütün bunların əsasında da dünya ölkələri arasında büynəlxalq
iqtisadi əlaqələr, dünya təsəiTüfat əlaqələri yaranır. Dünya
təsərrüfat əlaqələrini formalarına görə ümumi şəkildə aşağıdakı kimi
təsnifləşdirmək olar;
1.
Əmtəə və xidmətlərin beynəlxalq ticarəti.
2.
Kapitalın beynəlxalq ticarəti.
3.
İşçi qüvvəsinin beynəlxalq miqrasiyası.
4.
Texnologiya və biliklərin, sahibkarların
qabiliyyətinin
beynəlxalq ticarəti.
5.
Beynəlxalq iqtisadi inteqrasiya.
6.
Beynəlxalq valyuta - maliyyə hesablaşma münasibətləri.
Dünya iqtisadiy>'atı və təsərrüfatının əlamətlərinə aiddir:
1.
Beynəlxalq ticarət əsasında əmtəələrin beynəlxalq
mübadiləsinin inkişaf etmiş sferası.
2.
İstehsal amillərinin, ilk növbədə kapitalın, işçi qüvvəsinin,
texnologiyaların beynəlxalq hərəkətinin inkişaf etmiş sferası.
3.
Müxtəlif ölkələrdə yerləşmiş müəssisələrdə, ilk növbədə
transmilli korporasiyalar çərçivəsində istehsalın beynəlxalq
formaları.
4.
Nə əmtəələrin, nə də istehsal amillərinin beynəlxalq
hərəkətinin xidmətləri ilə bağlı olmayan, sərbəst beynəlxalq maliyyə
sferasının mövcudluğu.
5.
Balanslaşdırılmış və stabil iqtisadi inkişafın təmini
məqsədilə millətlərarası, dövlətlərarası və qeyri dövlət beynəlxalq
tənzimləmə mexanizmi sistemi.
6.
Açıq iqtisadiyyat prinsipindən meydana çıxan dövlətlərin
iqtisadi siyasəti.
1 4 1
Dünya təsərrüfatının və iqtisadiyyatının yaranmasında və
inkişafında beynəlxalq əmək bölgüsünün (BƏB) böyük əhəmiyyəti
vardır. BƏB-in dərinləşməsi beynəlxalq iqtisadi inteqrasiyaya,
müxtəlif ölkələrin iqtisadiyyatının yaxınlaşmasına, qarşılıqlı
əlaqələrin güclənməsinə, iqtisadiyyatın, elmin, texnikanın və s.
istehsalın əsas sahələrində iri miqyaslı sabit əlaqələrin
genişlənməsinə, qarşılıqlı ticarətin inkişafına səbəb olmuşdur.
Dünya təsırrüfat əlaqələri hər şeydən əvvəl çox-çox əvvəllər
meydana gələn beynəlxalq ticarət - əmtəə və xidmətlərin ölkələr
arasında hərəkəti nəticəsində yaranmışdır. Beynəlxalq ticarət isə
özlüyündə dünya bazarlann əmələ gəlməsinə təkan vermişdir.
Dünya təsərrüfat əlaqələri XIX əsrdən başlayaraq
formalaşmağa başlamış və nəticədə əmtəə və xidmətlərin dünya
bazarları meydana gəlmişdir. Dünya bazarlarının yaranması milli
iqtisadiyyatların inkişafı ilə sıx bağlıdır.
Dünya təsərrüfatı və iqtisadiyyatının yaranmasının əsas
səbəbi dünya ölkələrinin istehsal amilləri — iqtisadi ehtiyatlarla
təminatındakı fərqlidir. Bu da öz növbəsində bir tərəfdən BƏB-ə,
digər tərəfdən isə bu iqtisadi ehtiyatlann ölkələr arasında
hərəkətinə
və mübadiləsinə səbəb olmuşdur.
Dünya təsərrüfatı, tarixi və siyasi-iqtisadi bir kateqoriyadır.
Bu, hər bir konkret tarixi mərhələyə sosial-iqtisadi strukturun,
təsərrüfat həyatının beynəlmiləlləşməsinin, istehsalın müəyyən
həcm və səviyyəsinin uyğun gəlməsilə izah olunur.
Beləliklə,
dünya təsərrüfatı — BƏB sistemi ilə, iqtisadi və
siyasi münasibətlərlə qarşılıqlı bağlı olan dünya ölkələrinin milli
təsərrüfatlarının və iqtisadiyyatlarının birliyinin mürəkkəb bir
sistemidir. Dünya təsərrüfatının yaranması əməyin bölümnəsinə və
iqtisadi əlaqələrin yaranmasına səbəb
olan istehsal
14'