L. F. Mahmudova RƏYÇİLƏR; I e. d., prof. D.Ə. Vəliyev dos. A. Y. Yəhyayeva Məmmədova Ş. S., Əmiraslanova N. T. Müasir iqtisadi nəzəriyyələr. Dərs
Yüklə 8,38 Kb. Pdf görüntüsü
|
bu məhsula tələbin artması, onun buraxılışının güclənməsi, eniş - məhsulun istehsalının dayandırılması. Məhsulun həyat dövrü nəzəriyyəsini do müasir ticarət nəzəriyyələrinin istiqamətlərindən biri hesab etmək olar. 12.4. Dünya təsərrüfatında neoklassik baxışlar və neoklassik müqayisəli üstünlük nəzəriyyəsinin xarakterik xüsusiyyətləri Əvvəldə qeyd edildiyi kimi, xarici ticarətin öyrənilməsi probleminin əsası XVI - XVII əsrlərdə merkantilizm dövründə qoyulmuşdur. Lakin o vaxt hesab edilirdi ki, qabaqcıl ölkələr idxal etməkdən daha çox, ixrac etməlidir; yəni müsbət ticarət və tədiyə balansına malik olmalıdır. Bunun da saldosu qiymətli metallar və xarici valyutalar ilə təmin edilir. Merkantilist nəzəriyyəsinə məlum dərəcədə ölkələr arasında ziddiyyətli münasibətlərin mövcudluğu təsir etmişdir. Çünki, belə səhv etmədə bir ölkə qalib, başqaları isə məğlub hesab edilir; birisi zəngin, başqası kasıb olur. Klassik nəzəriyyə D.Rikardo və C.S.Milin müqayisəli üstünlük prinsiplərinə əsaslanaraq ölkələr arasında dalıa ahəngdar münasibətləri bərpa etməyə cəhd göstərir. Burada ilkin nəzəriyyə bir dəyişən amildən, yəni iş qüvvəsi qiymətindən və tam ixtisaslaşma prinsiplərindən törəmişdir. İlkin klassik nəzəriyyə XX əsrdə bu sahədə xeyli düzəlişə uğradı, bunda isə əsas xidmət əvvəldə qeyd edildiyi kimi, İsveç iqtisadçıları E. Hekşerə və Nobel mükafatı laureatı B.Ohlinə məxsusdur. Beynəlxalq ticrəti ayrı - ayrı ölkələrdə əmək məsuldarhğınm müxtəlifliyilə izah edən klassik nəzəriyyədən fərqli olaraq, neoklassik nəzəriyyə bu faktı ondan başlayır ki, ölkələrin hamısı bütün əmtəələrin istehsal texnologiyasına daxil 155 olmağın eyni imkanlanna malikdir. Lakin müxtəlif ölkələrdə resurslann qiymətləri müxtəlifdir. Ona görə iş qüvvəsi ucuz olan ölkələr əmək tutumlu əmtəələr istehsalında, kapitalın qiyməti yüksək olmayan ölkələr isə kapital tutumlu əmtəələr istehsalında nisbi üstünlüyə malik olur. Dünya ölkələri resurslarla təminatına görə fərqləndiyindən, müxtəlif məhsullar istehsalı müxtəlif resurslar nisbətini tələb edir, qarşılıqlı faydalı mübadilə üçün ilkin şərtlər yaradır. Qeyd etmək lazımdır ki, qarşılıqlı əlaqədə olan iki ölkədə ixracın dəyəri idxalm dəyərinə bərabər olanda ticarət balanslaşır. Belə ki, neoklassik nəzəriyyəyə görə beynəlxalq ticarətin artması ilə müvafiq olaraq onda iştirak edən ölkələrin xeyri artır (istənilən əmtəənin istehsalında tam ixtisaslaşma mümkün olmasa da, nisbi ixtisaslaşmanın xeyri) və çoxalır. Bu, istehsal amilləri qiymətlərinin müvazinətini təmin edir. Belə ki, beynəlxalq ixtisaslaşma nəticəsində qənaət olunan istehsal amillərinin artmasına tələb yüksəlir. Neoklassik nəzəriyyə nöqteyi - nəzərindən inkişaf hər bir ölkənin beynəlxalq ticarətdə müqayisəli üstünlüklərdən tam istifadə etməsi deməkdir. Ona görə artımı stimullaşdırmaq üçün ölkənin iqtisadi siyasəti kənara, yəni beynəlxalq ticarətə yönəldilməlidir. Lakin kənara yönəldilən belə iqtisadi siyasət uzunmüddətli plana nisbətən qısa müddətdə daha tez fayda gətirir. Həm də belə xatırladılır ki, ixtisaslaşmanın faydasını ilk müstəmləkəçilər və sahibkar - mühacirlər artıq çoxdan əldə etmişlər. Neoklassik nəzəriyyə beynəlxalq ticarətdə dövlətin artan rolunu nəzərə almır: hətta inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün istehsal amillərinin milli mənsubiyyətini təhrif edir. Müqayisəli üstünlüklərdən danışarkən nəzərə almaq lazımdır ki, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə məhsul ixracım təmin 156 edən resursların çoxu qeyri rezidentlərə məxsusdur. Bu ixracat üçün işləyən bir sıra emal sənayesi şirkətlərinə və aqrofırmalara xarakterikdir. Odur ki, inkişaf etməkdə olan ölkələrin iqtisadiyyatının ixrac bölməsinin başqa sahələrlə əlaqəsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Məlumdur ki, dünya təsərrüfatı daim yeniləşir, onda müxtəlif struktur dəyişiklikləri baş verir. Belə dəyişikliklərin təşəbbüsçüləri bir qayda olaraq daha güclü, yəni inkişaf etmiş ölkələr olur. Daha zəiflər — inkişaf etməkdə olan ölkələr isə buna uyğunlaşmaq məcburiyyətində qalır. Bu, xərclərin “ölməsinə”, əmək ehtiyatlarının səmərəsiz istifadəsinə səbəb olur, beynəlxalq əmək bölgüsünün üstünlüklərini bitərəfləşdirir. Belə hallar heç də təsadüfi deyil. Bütün bunlar inkişaf etmiş ölkələri inkişaf etməkdə olan ölkələrə nisbətən, kapital qoyuluşu üçün daha çox cəlbedici obyektə çevirir. Ona görə, sol radikallar müqayisəli üstünlük nəzəriyyəsini “üçüncü dünya”ya tətbiq olunmaz hesab edirlər. Onlar müasir bərabərsizliyi şərh edən bir sıra nəzəriyyələr də irəli sürürlər. Onlann əksəriyyəti marksizmin böyük təsiri altındadır. Lakin bu, ənənəvi marksizm şəklində deyil, neomaricsist ideyası formasında təzahür edir. 12.5. Dünya təsərrüfatında qeyri-ekvivalent mübadilə konsepsiyasının yeri Sol radikallann diqqət mərkəzində artım nəzəriyyəsi deyil, zərərli, periferiya və asılı inkişaf nəzəriyyəsi durur. Onlar iqtisadi artıma milli zəmində deyil, beynəlxalq miqyasda zəif inkişaf amili kimi baxırlar. Maraqlıdır ki, merkantilistlər kimi onlarda periferiya inkişafı prinsipi istehsalın təhlilindən yox. 157 tədavül sferasından, xüsusən beynəlxalq ticarətdən öyrənməyə başlamışlar. Onlann ənənəvi cəmiyyəti tez dəyişdirmək cəhdlərinin iflası, periferiya iqtisadiyyatının həm daxili problemlərini üzə çıxardı, həm də onun uğursuzluğunun qeyri - iqtisadi səbəblərinə diqqət yetirməyə məcbur etdi. Bir sıra alimlərin, xüsusən R.Prebiş, S.Furdato və b. kimi Amerika alimlərinin tədqiqat mərkəzində inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələr arasındakı ziddİ 3 y^ətlər durur. Argentina iqtisadçısı Raul Prebiş dünya təsərrüfatının ahəngdar inkişafı illüziyasının aradan qaldınimasında böyük rol oynadı. O, xarici ticarətə gəlirlərin periferiyadan dünya təsərrüfatının mərkəzinə axıdılmasına xüsusi mexanizm kimi baxırdı. R.Prebiş ticarət şəraitinin pisləşməsini beynəlxalq əmək bölgüsünün xüsusiyyətləri, inkişaf etmiş ölkələrin aynseçkilik ticarət siyasəti və ETT-nin gedişində baş verən dəyişikliklər ilə əlaqələndirirdi. Onun ardınca BMT-nin İqtisadi komissiyası Latın Amerikası üçün regionda ticarətə neqativ təsir göstərən amilləri təhlil etmişdir. Nəticədə müqayisəli üstünlüklər nəzəriyyəsinin inkişaf etməkdə olan ölkələrə yalnız nəzəri deyil, həm də empirik səviyyədə uyğun olmasını təkzib etmək cəhdi olundu. Bu da asılı iqtisadiyyat konsepsiyasının qərarlaşması üçün ilkin şərtlər yaratdı. Fransız iqtisadçısı Artur Emmanuelin 1969-cu ildə çapdan çıxan “Qeyri ekvivalent mübadilə: beynəlxalq iqtisadi münasibətlərdə ziddiyyətlər haqqında oçerk” adlı monoqrafiyası qeyri-ekvivalent mübadilə barəsində mübahisəyə təkan verdi. A.Emmanuelin radikal konsepsiyası bunu belə sübut etməyə çalışır ki, kapitalist periferiyası xalqlarının əmək nəticələrinin mənimsənilməsi, qərb sivilizasiyası rifahının ä i s əsasıdır. Ona görə tədqiqatın başlıca məqsədi “üçüncü dünya” ölkələrində yaradılan məhsulun əldə edilməsi və mənimsənilməsi mexanizmini təhlil etməkdir. Bu konsepsiya, ticarətə bir millətin başqalarının hesabına varlanması üsulu kimi baxan merkantilistlər nəzəriyyəsinin, xırda burjua siyasi iqtisadının, xüsusən mülkiyyəti P..T.Prudonun “oğurluq” kimi qələmə verən radikal siyasi iqtisadın və marksizmin ayrı-ayrı müddəalanndan istifadə etməyə çalışır. R.Prebiş Latın Amerikası ölkələri və inkişaf etmiş ölkələr arasında mübadilənin qeyri-ekvivalent xarakterini sübut edə bilmədi. Ona görə A. Emmanuel keyfiyyət meyarlarını ön plana çəkdi. O, tutuşdurulan i.stehsal şərtlərini, inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrdə kəskin fərqlənən hazır məhsulun qiymətlərini müqayisə obyekti kimi götürərək marksist dəyər və istehsal qiyməti nəzəriyyəsinə əsaslandı. A.Ernmanuel üsulu “üçüncü dünya” imperialist dövlətlərinin xeyrinə yaradılan izafi dəyərin müntəzəm yenidən bölgüsü haqqında nəticə çıxarmağa imkan verir. Bu fenomeni izah etməyə çalışan Emmanuel öz nəzərini kapital və əmək istehsal amilləri bazarına yönəldir. Həmin bazarların müqayisəsi onu kapital bazarının daha çox inkişaf xarakteri haqqında fikrə gətirir ki, bu da beyəlxalq kapitalın sərbəst hərəkətində və ümumi mənfəət normasının bərabərləşməsində ifadə olunur. Beləliklə, qeyri-ekvivalent mübadilənin başlıca səbəbi beynəlxalq kapitalın sürətlə hərəkət etmə qabiliyyəti və beynəlxalq əməyin isə sürətlə hərəkət etmə qabiliyyətsizliyidir. A.Emmanuelin hesablamasına görə orta əmək haqqı geridə qalmış ölkələrdə inkişaf etmiş ölkələrə nisbətən 30 dəfə aşağıdır. İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə işçilərin daha aşağı əmək haqqının mənbəyi Emmanuelin fikrincə qeyri - ekvivalent mübadilə və Qərb ölkələrinin buna müvafiq zənginləşməsidir. 159 A.Emmanuelin konsepsiyasının zəifliyi ondadır ki, o həddən artıq ifratçılığa gedir. O, solçu ehtirasla yazır ki, “seçim yalnız qeyri - ekvivalent mübadilə və avtarkiya arasında mümkündür”. Belə dərk edilən inkişaf yalnız qeyri - ekvivalent mübadilənin aradan qaldırılması yolu ilə mümkündür. 12.6. Dünya təsərrüfatında yığım haqqında baxışlar və İ.Vallerstaynın asinıınetrik qarşılıqlı asılılıq nəzəriyyəsi Dünya ölkələrinin mərkəzi və periferiya ölkələrinə bölünməsilə əlaqədar bu barədə bir sıra nəzəriyyələr yaranmışdır. A.Emmanuelin kitabı çapdan çıxandan sonra müəllifin söylədiyi ideyalar barədə kəskin mübahisələr yayıldı. Radikallar onu son dərəcədə abstrakt olduğuna görə tənqid etdilər. Burada Samir Amin mühüm rol oynadı. S.Arnin A.Emmanuel ilə mübahisədə qeyri-ekvivalent mübadiləyə qarşı belə sadə tədbirlər təklif etdi: 1 .İxraca vergiqoyma. Bu, inkişaf proqrammı reallaşdırmaq üçün vəsait yığmağa imkan verir. 2.Daxili istehsalın diversifıkasiyası, yəni manevr etməsi. Bu, xarici aləmdən asılılığı ixtisar etməyə və inkişaf etməkdə olan ölkələrin özünün təminatını yüksəltməyə səbəb olur. S.Aminin nəzərincə indiki vaxtda kapitalın beynəlxalq fəaliyyəti həlledici amildir. Onun fikrincə inhisarlarm mərkəzində yaradılan mərkəz və periferiyalarda əmək haqlan arasında kənarlaşma imperialist hegemonçuların diqqət mərkəzində durur. Dünya miqyasında əldə edilən izafi dəyərin çox hissəsi onlann cibinə gedir. Kapitalizm özünün yarandığı vaxtdan dünya miqyasında ekspansiya, yəni genişlənmə meylli cəhətilə xarakterizə olunur. Lakin kapitalist sisteminin qərarlaşmasilə onda asimmetrik, yəni 160 uyğuıısuz meyllər, beynəlmiləlləşmə artır, xüsusən də imperializm dövründə S.Amin hətta xüsusi “periferiya istehsal üsulu” anlayışını işlədir. Onun başlıca cəhəti kapitalist ictimai sistemi çərçivəsində müasir texnologiyanın, yəni artan əmək mahsuldarhğının və aşağı əmək haqqı səviyyəsinin eyni zamanda mövcud olmasından ibarətdir. Transmilli şirkətlər inkişaf etməkdə olan ölkələrin və ya periferiya ölkələrinin təsərrüfat qunıluşunda özlərinin filiallarını yaratmaqla, onlann mərkəzdən asılılığını gücləndirir, onlan dünya kapitalist təsərrüfatının tabeli hissəsinə çevirirlər. Transmilli şirkətlərin təsiri altında həyata keçirilən sənayeləşmə prosesi getdikcə arzuolunmaz forma alır. Q. Zingerin ədalətli hesab etdiyi kimi, hər cür sənayeləşmə ölkəni gerilik və asılılıqdan çıxarmağa qabil deyil. Ümumi şəkildə qeyd oluna bilər ki, müasir iqtisadiyyatın meyli hər şeydən əvvəl cəmiyyətin imkanlı təbəqələri üçün əmtəələr istehsalına yönəldilmişdir. Sol radikallar əyani surətdə göstərmişlər ki, inkişaf etməkdə olan ölkələrin bir çox daxili amilləri onların xarici fəaliyyətini əks etdirir; onlardakı zəif inkişaf asılılıq törədir, asılılıq isə öz növbəsində zəif inkişafdan irəli gəlir. Belə çətin vəziyyətin yaranmasının dərin səbəblərini aşkar etmək cəhdi tədqiqatçıların diqqətini cəlb etmişdir. Bununla əlaqədar müasir dünya təsərrüfatının yaranması və inkişafını izləyən bir sıra əsərlər meydana gəlmişdir. Onların sırasında A.Frankin və İ.Vallerstaynın elmi işlərini göstənnək olar. 1978-ci ildə Nyu-Yorkda və Londonda Andre Qundre Frankın “Dünyada yığım 1492-1789” monoqrafiyası çapdan çıxdı. Bu əsərdə üç əsr ərzində, yəni Kolumbun Amerikanı kəşf etdiyi vaxtdan Böyük Fransa inqilabına kimi olan müddətdə kapital yığımının tarixi oçerkləri verilmişdir. Burada müəllif müasir dünyada yaranmış bərabərsizliyin tarixi köklərini təhlil İ 6 1 etməyə çalışır. Onun başlıca ideyası ondan ibarətdir ki, periferiya cəmiyyətlərin geriliyi onlann dünya kapitalist təsərrüfatına asılı və tabeli tərəfdaşı kimi daxil olmasından irəli gəlir. Asimmetrik qarşılıqlı asılılığın güclənməsi haqqında ideya İ.Vallerstaynm “iqtisadi dünya” konsepsiyasında orjinal şərhini tapmışdır. Vallerstaynda inkişaf kateqoriyası öz yerini məkan genişlənməsi və müvəqqəti tsiklik xüsusiyyətləri olan dünya sisteminə verir. Ona görə də o, dünya sistemini “məkan — zaman tamlığı” adlandırır. Həmin konsepsiyanı ictimai əmək bölgüsü və mübadilənin təhlilinə əsaslanan tamlıq üsulu fərqləndirir. İ.Vallerstayn inkişafın “mini - sistemlər”, “kapitalist dünya təsərrüfatı” və “sosialist dünya hökuməti” kimi üç əsas mərhələsini götürür. O, “mini - sistem” dedikdə, sadə kənd təsərrüfatı cəmiyyətlərini, eləcə də ovçulan, həmçinin ilk qida toplayan qrupları nəzərdə tutur. Onun diqqət mərkəzində “mini sistem”dən dünya sisteminə keçid durur. Bu keçidin əsasını o, milli təsərrüfatların inkişafında deyil, beynəlxalq cəmiyyətin qərarlaşmasında görür. Bunun da əsasını ayrı-ayrı sinif və etnik qrupların dünya təsərrüfatının yalnız yarımsistemləri kimi çıxış etməsi təşkil edir. Onun nöqteyi-nəzərincə həmin yarımsistemdə milli inkişaf zəif gedir. İ.Vallerstaynm fikrincə Avropada kapitalizm bəşər cəmiyyəti inkişafının qanunauyğun məhsulu olmaqdan daha çox, tarixi təsadüfdür. O, feodalizmin dağılmasına “demoqrafik qəza”, hakim siniflərin real gəlirlərinin artması və bazar vasitəsilə yeni istehsal üsulunun yaranması kimi baxır. Hansı məhsul istehsal etməsindən asılı olmayaraq mərkəz və periferiya mənafelərinin qarşılıqlı tamamlanması bərabərsizliklə şərtlənir. İ.Vallerstayn yazır ki, mərkəz həmişə nisbətən inkişaf etmiş texnika, xeyli kapital qoyuluşu və yaxşı öyrədilmiş işçi qüvvəsi tələb edən sahələr üzrə ixtisaslaşır. Beləliklə, dünya 162 təsərrüfatında yaranan bərabərsizlik uzun tarixi inkişafın məhsuludur. Məhz geridə qalan ölkələr geriliyə düçar olmuşlar; onlar qabaqcıl texnologiyaya yaxın buraxılmır, onlardan isə yalnız kapital deyil, hətta beyinlər də çəkilib apanlır. Qərb ölkələrinin alimləri dünya təsərrüfat sistemi haqqında iqtisadi nəzəriyyənin fonnalaşmasmda mühüm rol oynamışlar. Onlar zəif inkişaf etmiş ölkələrin iqtisadiyyatını təhlil etmək üçün qabaqcıl ölkələrdə hazırlanan materiallardan geniş istifadə etməyə çalışmışlar. Bunu neokeynsçi, neoklassik və institusional doktrinaların gələcək inkişafı tələb edirdi. Şübhəsiz, kəmiyyət tədqiqatlarının keyfiyyətlə əlaqələndirilməsi, proqnozların həyata keçirilməsi, sürətli sənayeləşmə aparılması, özünün və xaricdən cəlb edilmiş maliyyə vasitələrindən səmərəli istifadə olunması haqqmda praktiki təkliflərin hazırlamnası yaranan konsepsiyaların xüsusi çəkisini artırmaq cəhdi olmuşdur. 163 Ədəbiyyat 1. N.Qreqori Mənk>'u. Ekonomiksin əsaslan, Bakı, 2010, 836 s. 2. С.Фишер, Р.Дорнбуш, Р.Шмалензи. Экономика. Москва, Дело, 1999, 829 с. 3. İqtisadi nəzəriyyə. Dərslik, i.e.d., prof. T.S.Vəliyevin, i.e.d., prof. Ə.R.Babayevin, i.e.d., prof. M.X.Meybullayevin ümumi elmi redaktəsilə. Bakı, Çaşıoğlu, 2001,691 s. 4. İqtisadi təlimlər tarixi. Dərslik. i.e.d., prof M.X.Meybullayevin ümumi redaktəsi ilə, Bakı, Çaşıoğlu, 2005, 559 s. 5. İqtisadi nəzəriyyə, Makroiqtisadiyyat - 1,2. Q.P.Juravlyovanın ümumi redaktəsi ilə. Rus dilindən tərcümə, M.: “Daşkov və K°”, 2007, 934 s. 6. İqtisadi nəzəriyyə, Makroiqtisadiyyat - 1,2. Q.P.Juravlyo- vanm ümumi redaktəsi ilə. Rus dilindən tərcümə. M.; “Daşkov və K“”, 2008, 920 s. 7. Кейнс Дж. M. Общая теория занятности, процента и денег. Москва, Гелиос, 2002, 352 с. 8. Самуельсон Пол. А., Вильям Д., Нордхаус. Экономика Москва, Бином-Кнорус, 1999, 800 с. 9. Худокормов А.Г. История экономических учений (учебник). Москва, Инфра - М, 2007 г. 733 с. 10. Агапова И.И. История экономической мысли. Москва, 1998 г. 246 с. 11. Сурин А.И. История экономики и экономических учений, Москва. Финансы и статистика, 1999, 196 с. 12. Ядгаров Я.С. История экономических учений. Москва, Инфра - М, 1999 г. 320 с. 13. Маршал А. Принципы экономических науки. Москва. Мир, 1993, 476 с. 164 Korrektor Texniki redaktor -S.Z.Əlirzayeva -E.F.Həsratova Çapa İmzalanmışdır: 10,10.2016-cı il. Şərti ç.v. 10,31. Kağız formatı 60*84/‘ '* Sifariş № 36. Tiraj 250 nüsxə. Sumqayıt Dövlət Universitetinin mətbəəsində çap olunmuşdur. Sumqayıt .şəhəri ,43-cü məhəllə 165 Yüklə 8,38 Kb. Dostları ilə paylaş:
|