Л т''V r asr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli si Х ъ Х
Yüklə 0,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Л Т''V r asr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli si- х ъ . х \ . malarından olan Mir Cəlal Paşayevin Azər baycan nəsrinin inkişafında xüsusi rolu olmuşdur. O da məlumdur ki, onun ədəbi fəaliyyəti təkcə yazıçılıqla məhdudlaşmır. O, məşhur ədəbiyyatşünas-alim, mahir pedaqoq idi. Bu fəaliyyət sahələrinin hər birində Mir Cəlal müəllimin xüsusi yeri var. Mir Cəlal Azərbaycan nasirləri arasında ən çox, həm də maraqla, sevilə-sevilə oxunan yazıçıdır. O, "Dirilən adam", "Gözün aydın"., "Açıq kitab", "Yolumuz hayana dır", "Təzə şəhər", "Yaşıdlarım", "Bir gəncin manifes- ti" kimi irihəcmli əsərlərin və çoxsaylı kiçik hekayələ rin müəllifidir. Mir Cəlalın bədii yaradıcılığı özünəməx susluğu ilə fərqlənir. Mövzu müasirliyi, məzmun məzə- liliyi, dil-üslub sadəliyi, fikir aydınlığı, süjet konkretliyi məcazlar sistemindən, dilin bədii imkanlarından yerli- yerində istifadə Mir Cəlal nəsrinin bədii keyfiyyətlərin- dəndir. Bunun nəticəsidir ki, Mir Cəlalın əsərləri müx təlif səviyyəli oxucular tərəfindən yaxşı qarşılanır, ma raqla oxunur, asan başa düşülür və düzgün tərbiyəvi nə ticə çıxarılır. Hər yazıçıya nəsib olmayan bu keyfiyyət lər Mir Cəlal Paşayevin əsərlərindən təlim materialı ki mi istifadə etməyə geniş imkan verir. Buna görədir ki, keçən əsrin 30-40-cı illərindən başlayaraq Azərbaycan ümumtəhsil məktəblərinin ayrı-ayrı siniflərində Mir Cəlalın yaradıcılıq nümunələri təlim materialı kimi proqrama daxil edilir, onların öyrədilməsi üçün ayrı-ay rı dövrlərdə məktəblərin istifadəsində olan Ədəbiyyat proqramlarına ötəri nəzər salmaq lazım gəlir. 1942-ci il- "Mir Cəlal Paşayevin həyat və yaradıcılığı, ilk oçerk və hekayələri. Köhnə məişət və adət qalıqlarını öz he kayələrində ifşa etməsi. Mir Cəlalın hekayələrində yu morun dərinliyi və səmimiliyi. "Bostan oğrusu" kimi he kayələrində C.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev stili- nin davamçısı kimi. "Dirilən adam" romanının məzmunu. Revalision fəh lə obrazları... Mir Cəlalın dilindəki təbiilik, sadəlik və özünəməx sus səmimilik. "Bir gəncin manifesti" povestinin qısa məzmunu, ideyası. Mir Cəlalın kiçik hekayələrdəki bö yük məharəti. Böyük Vətən müharibəsi temasmda yazdığı oçerk və hekayələrinin dərin tərbiyəvi və bədii qiymətə malik olması". Maraqlı cəhət kimi qeyd etmək lazımdır ki, Mir Cəlalın yaradıcılıq nümunələri təkcə bir sinifdə (X) de yil, ümumtəhsil məktəblərinin ayrı-ayrı siniflərində təlim materialı kimi proqramda öz əksini tapır. Materialın se çilməsində bu və ya digər I sinifdə oxuyan şagirdlərin 1 yaş və anlamaq səviyyəsi həmişə diqqət mərkəzində i saxlanılır. Yazıçının yaradı- J cılığı zənginləşdikcə, onun i əsərlərinin proqrama daxil edilərək gənc nəslə çatdırıl ması da ön plana çəkilmiş dir. Məsələn, yenə də 1952- ci ildə Azəməşr tərəfindən çap olunan "Azərbaycan dili və ədəbi qiraət" proqramın da V sinifdə Mir Cəlalın ya radıcılığında "Bahar" adlı parça verilir və onun üzərin də iş aparmaq üçün aşağıda kı tələblər irəli sürülür: "Bahar" müəllifin "Bir gəncin manifesti" povestin dən bir parçadır. Baharın fa ciəli ölümünün təsviri. Köhnə dünyanın yoxsullara, uşaqlara qarşı amansızlığı". Yazıçının bu əsəri 50-60-cı illərdə ayrı-ayrı siniflər də (V-VII) müvəffəqiyyətlə təlim edilmişdir. Bu əsərin onilliklər boyu bu və ya digər siniflərdə təlim materia lı kimi proqrama daxil edilməsi onun məktəblilər tərə findən maraqla oxunması və onların mənəvi aləminə müsbət-təsirinin nəticəsidir. Lakin həmin əsərin bu və ya digər sinifdə təlim materialı kimi verilməsində irəli sürülən tələblər sinifdə oxuyan şagirdlərin səviyyəsi ba xımından dəqiqləşdirilir. Məsələn, 1967-ci ildə nəşr olunan "Azərbaycan dili və ədəbiyyat" proqramında hə min əsərin VII sinifdə öyrədilməsi tövsiyə edilir və ona aşağıdakı tələblər verilir: "Ba har" ("Bir gəncin manifesti" povestindən bir parça). Baharın faciəli ölümünün bədii təsviri. Bu parçada inqilabdan əvvəl zəhmət keş uşaqların ağır həyatının təsvir olunması. Bahar obrazının qısaca səciyyələndirilməsi. Əsərin dili. Bədii təsvirlər. Uşaqların in diki xoşbəxt həyatı haqqında müsa hibə". Keçən əsrin 60-cı illərində(1960, 1963, 1964, 1965, 1966, 1967) çap olu nan ədəbiyyat proqramlarında yazıçının "Bir gəncin ma nifesti" əsərindən verilən "Bahar" hekayəsi ilə yanaşı, onun "Badam ağacları" adlı hekayəsinin öyrədilməsi də nəzərdə tutulmuş və ona aşağıdakı tələblər verilmişdir: "İran kəndlisinin ağır vəziyyətinin təsviri. Badam ağaclarının qırılmasının səbəbləri. İranda ağalıq edən Amerika imperializminin ifşası. Yadelli ağaların iranda kı vəhşiliyin təsviri". 70-80-ci illərdə yazıçının "İki rəssam" əsəri IV sinif də, "Göylər adamı" hekayəsi isə V sinifdə tədris olun muşdur. Bu hekayələr olduqca tərbiyəvi xarakter daşıyır və şagirdlərin marağına səbəb olur. Bu baxımdan yazı çının "İki rəssam" hekayəsindən bəzi detallara nəzər salmaq yerinə düşər. Mir Cəlal dilinin zərifliyini, şirinliyini, incəliyini, duzluluğunu, təsirliliyini, emosiohallığım bu hekayədə, xüsusilə və ümumiyyətlə, yaradıcılığında duymamaq mümkün deyil. Bütün bu detallar şagirdlərin dərin ma rağına səbəb olur, əsərlərini sevə-sevə oxuyurlar. Əsərdə maraqlı bir əhvalat danışılır. Yazıçı sənətin incəliyinə tamaşaçıların diqqətini cəlb etmək və sənətin qədir-qiymətini bilmək üçün iki rəssamı qarşılaşdırır. Aydın olur ki, iki görkəmli sənətkarın (rəssamın) heç biri birinciliyi əldən vermək istəmir. Onlar öz hünərlə rini göstərməli, kimin daha üstün olduğunu nümayiş et dirməlidir. "Sözdə hünərdən dəm vurmaq asandı, ancaq ağıllı adamlar buna inanmazlar. Həqiqi hünər sahibləri heç vaxt özlərini tərifləməzlər, hünərlərini öz əməlləri ilə isbat edərlər. Rəssamlar dä bu yolu tutdular. Onlar ya rışmalı oldular. Hərəsi gözəl bir mənzərə şəkli cəkəcək və kimin üstün olduğuna hökm verəcəkdi.
də Azəməşr tərəfindən çap edilən "Orta məktəb proq ramlarında (X sinif) deyilir:
T ƏHSI т ^ problemlər ! J j
№27-28 (370-371) 11-20 may 2008-ci il (əvvəli 6-cı səhifədə) B elə yerdə, hökmdar qarşısında işləm ək nə q ə dər çətindir. Dünyanın bütün sənət və hünər sahiblərinə qiymət verənlər buradadır. Burada qalib gəlmək böyük səadət, m əğlub olmaq isə ağır m üsi bətdir. Rəssamların hər ikisi həyəcanla işə başladı. Onlar bir-birindən xəbərsiz işləm əli idilər. Elə iş ləməli idilər ki, nə bu onun fikrindən istifadə etsin, nə də niyyətini bilsin. Şahın əmri ilə rəssamları işıqlı v ə böyük bir otaq da əyləşdirdilər, aradan qalın v ə ağır pərdə saldılar. Rəssamların hər ikisi m ənzərə çək m əyə başladı. Hər ikisi var qüvvəsi ilə qələm inin qüdrətini işə saldı. Hər iki sənətkar işini tamamladıqdan sonra tamaşaçı lar hazır oldular. Tamaşaya gələnlərin hamısının üzündə sevinc və maraq vardı, rəssamların qəlbi isə intizarla döyünür dü: "Görəsən necə olacaq? Kimin bəxti güləcək, ki minki ağlayacaq?" Otağın ortasında asılan pərdəni qaldırdılar. Hər iki rəssamın işi hamını Ьеутап qoydu. Hər iki rəssamın mənzərəsi gözəl, mənalı v ə qiymətli idi. Hamı əsər lərə "əhsən" dedi. Adamları heyran qoyan başqa bir məsələ idi. Camaat ona heyran idi ki, bir-birindən xəbərsiz olan iki rəssam tamamilə bir-birinin ey ni olan lövhələr çəkmişdi. Rum rəssamı nə çək mişdisə, Çin rəssamı da onu çəkmişdi. Rum rəs samının şəkli nə boyda idisə, Çin rəssamının rəsmi də o boyda idi. Rum rəssamının şəkli nə rəngdə idisə, Çin rəssamının da elə idi. Müxtə sər ki, rəssamlar аул-аул adamlar idilər. Onlar zövq, hünər, xasiyyət və bilikcə də bir-birlərindən tamam uzaq adamlar idilər. Lakin çəkdikləri şəkil ey ni idi, bir-birindən seçilmirdi. Hamı bu hadisəyə heyran qaldı və heç kəs inanmaq istəmədi: - Bu ola bilməz. - Möcüzədir! - Burada bir sirr var. Rəssamlar isə böyük hünər göstərmiş qəhrəman ki mi məğrur-məğrur dayanmışdılar. Doğrudan da, bu iş də sirr var idi. Rum rəssamı bu sirrə heyran qalsa da, dem əyə bir sözü yox idi. Padşahın əmri ilə otağın or tasından təkrar pərdə saldılar. H əm işə sirləri örtən pərdə bu dəfə sirrin açılmasına kömək etdi. Pərdə sa lınan kimi Çin rəssamının şəkli küləyə uğrayan çıraq kimi söndü, şəkil əvəzin ə hamar divar göründü. An caq pərdə Rum rəssamının çəkdiyi şək lə təfavüt et mədi. Pərdəni təkrar qaldırdılar. Şəkillərin hər ikisi eyni gözəllikdə parladı. Adamlar yaxma gəlib işin həqiqətini yoxladılar. G özəl mənzərəni çəkən rumlu idi. Çinli rəssam diva ra sadəcə sığal vermiş, onu güzgüyə döndərmişdi. Pərdə qalxan kimi rumlunun çəkdiyi şəkil həm in di varda əks olunurmuş. Adam lar çinlini töhmətləndirmək istədilər: - Bu nə işdir? - Sənətdir! - Sənət rumludadır ki, gözəl şəkil çəkmişdir. - Divarı güzgüyə döndərmək, sənət aynası etmək bəs nədir? Dünyada hünər güzgüsü ilə məşhur olan İsgəndər sən ət aynasını da sənət əsəri kimi bəyəndi. O, çinli rəssamın hünərinə də qiym ət verdi: - O da sənətdir! Hər iki sənətkann hünərinə "əhsən" dedilər. Rumlunun m ənzərə, çinlinin isə sığal ustası oldu ğunu hamı təsdiq etdi”. Buradan aydın olur ki, İsgəndərin bir hökmdar ki- sənətə, sənət adamına müsbət münasibəti ifadə olu nur. Rəhbərin bu sənətə belə münasibətini biz Ulu Öndərimiz Heydər Əliyevin və onun davamçısı olan İlham Əliyevin sənətə və sənət adamına olan müna sibətində görürük. Ümummilli liderimizin yazıçılara, rəssamlara, musiqi xadimlərinə, ziyalılara xüsusi qay ğı göstərməsi bunun canlı təzahürüdür. 'Göylər adamı" hekayəsi də təlim baxımından ma raqlı məzmuna malik olduğundan uzun müddət əd ə biyyat proqramında özünə yer tutmuşdur. Belə ki, əsərin məzmununda müəyyən peşəyə sahib olmaq, peşəni sevərəkdən ona yiyələnm ək mühüm problem kimi əsərin əsas ideyasmı təşkil edir. Hekayənin əsas obrazı Əşrəfdir, təyyarəçi olmaq arzusundadır. Lakin gəmiçilikdən əl çəkmirsən?" Bu misal ananın xoşuna gəld i Xüsusilə gəmiçiyə verilən suallar lap onun ürəyindən idi: - Qorxaq niyə olsun daha? Kişi haqqını soruşub, yerində soruşub!.. Əşrəf anasının sözünü kəsdi: - Gör gəm içi nə cavab verir. - Versin görək! - Gəmiçi də a rif imiş; qorxaqdan soruşur ki, atan harada öldü? "Lap evində, yorğan-döşəkdə!" "Baban harada öldü?" "O da yorğan-döşəkdə!" "Bəs qorxm ursan hər gecə yorğan-döşəyə girirsən?" Əşrəf sözünü qurtarıb anasının üzünə baxdı. mənasını yaxşı başa düşmüşdü, də anlayırdı. Ancaq inadından sozunu Anası məsələnin Əşrəfin niyyətini dönmək istəmirdi: - Sənə, - dedi, ÜMUMTƏHSİL MƏKTƏBLƏRİNDƏ ƏDƏBİYYATDAN TƏLİM MATERİALLARI ARASINDA MİR CƏLALIN YARADICILIQ NÜ M U NƏLƏRİNİN YERİ o* ana: sürür, - dil yetrimək çətindir. Əşrəf təyyarəçilik oxuyan yoldaşlarından ikisini yanına salıb evlərinə gətirdi. Onlardan biri Bəhlul kişinin oğlu Fərman, biri də qabaqcıl Nüsrət idi. Fərman Əşrəflə bir küçəli idi. Yaşlarında bir il təfavüt var idi. Əşrəfin anası Balaxanımın oğlu Fərm anı tanımadı. Dünənə qədər bir tikə uşaq saydığı ^ Fərmanı belə yaraşıqlı paltarda görəndə özü də həvəsə gəldi: - Maşallah olsun, bala, - dedi, - nə böyümüsən! Tanımaq olmur. Mən dedim bəs hansı kişidir. Yaşınmaq istədim. Fərman da zarafatcıl oğlan idi. - Əlbət ki, - dedi, - xala, sizlər bizi kişi saymazsınız. Kişinin başında buxara papaq gərək! - Papaqda nə iş var? O, köhnə sözdür. Baş baş olsun! Fərman yavaş-yavaş mətləb üstə keçdi: - Ana, - dedi, - səni təbrik etməyə gəlmişəm. Ananın gözü işıqlandı: - Nə barədə? - O barədə ki, Əşrəfi də bizim məktəbə götürdülər. - Sizin məktəb hansıdır? - Təyyarəçilik. Fərman bunu dedi, əvvəl ananın üzünə, sonra da Əşrəfə baxdı. Ə şrəf də ananın üzünə baxdı. Ana başını aşağı salmışdı. Gənclərin sözləşdiyini hiss etmişdi. Nə isə, o da başını qaldırıb Fərmanın üzünə baxdı: - Ə şrəf özbaşına iş tutursa, daha mən nə deyim... Mən ona deməmişəmmi, ayrı sənətə getsin? - Bu sən, bu Əşrəf! Sən desən ki, təyyarəçilik məktəbinə getmə, o getməyəcək. Ancaq heç kəs inanmır ki, belə bir oğulun anası elə söz demiş olsun. Ana nə isə demək istəyirdi. Fərman əli ilə işarə edib üzr istədi: - Bağışla, - dedi, - Mehri xala! Bizim məktəbə gələn yüz ərizədən bəlkə beşi qəbul ola, ya olmaya..." Mehri ana təyyarəyə minib göydə gəzdikdən sonra oğlunun təyyarəçi olması ilə fə x r etdi Hazırda mövcud ədəbiyyat proqramında (2003) Mir Cəlal Paşayevin V sinifdə "Ərik m ır С.ЭШ, /ızərouycun uovıəı unıversueun.n ağac, - hekayəsinin tədrisi nəzərdə tutulur. Hekayənin tədrisi onun istəyi anası Mehri xanımın ürəyindən deyil. Ə ş rəf bir tərəfdən anasının könlünə dəymək istəmir, di gər tərəfdən istəyindən əl çəkə bilmir. Əşrəfin dost ları Fərman və Nüsrət ananı yola gətirməyə çalışırlar. Ana isə fikrindən əl çəkmək istəmir. Fikir aydınlığı üçün aşağıdakı parçaya nəzər salmaq olar: "- Yox, bala, - dedi, - nə eləyirsən, elə, ayağını yerdən üzmə! Xatalı peşələr bizə qalmayıb ha? Gəz m ə y i həvəsin var, get, odur, dəmir yolunda işlə, matros ol, şoferliyə yazıl! Ə şrəf anası ilə mübahisə etməyə məcbur oldu: - Necə insaf edib bu sənəti şoferliyə tay tutursan, i? Mənəm deyən maşinist saatda 50-60 kilometr 50-60 kilometr təyyarənin qabağında bir Mir Cəlal (2-ci sırada soldan ikinci) professor Məmməd Cəfərlə tələbələr arasında, 1950 addım məqamındadır. Araba ilə . avtom obil birdirsə, avtomobil ilə təyyarə də birdir. - Gəmidə işlə! Ana, göyə çıxmağa qoymursan ki, xatalıdır. Dəniz xatalı deyilmi? Ana etirazında davam etdi: • Yox, yerin, suyun nə xatası? • Qorxağın gəmiçidən nə soruşduğunu eşitmisənmi? - Nə soruşub? - B ir qorxaq gəm içidən soruşub ki, atan harada ölüb? Gəm içi deyib: "D ənizdə!". "Baban harada ölüb?" "O da dənizdə boğulub ölüb". Qorxaq deyib: "Bəs qorxmursan, yenə ilə əlaqədar aşağıdakı tələblər irəli sürülür: Əsərdə xatirə üslubu. G ələcək nəslə yadigar qoyan insanın ölm əzliyi. Hekayənin məzmununda bu gün də aktual olan bir problemə - təbiətə, bitkiyə, gözəlliyə qayğı ideyası irəli sürülür. Aydın olur ki, çərdəkdən göyərmiş bir tingin qayğı nəticəsində yaxşı bar verən nəhəng ərik ağacı hamının diqqətini cəlb edir. Onu ting şəklində qoyan adamın iyirmi ildən sonra ərik ağacına baxdıqda təəccübləndiyi hekayədə öz bədii ifadəsini tapır. Bütün bunlar məktəbin bağbanı Nəbi dayının qayğısının nəticəsi kimi verilir. Üm um iyyətlə, Mir Cəlal yaradıcılığı, yuxarıda deyildiyi İrimi, təlim baxımından olduqca faydalıdır. Onun digər hekayələri də proqrama, dərsliyə salınmalı əsərlərdir. Asya BƏKİROVA, Pedaqoji elmlər namizədi, dosent Document Outline
Yüklə 0,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|