L ü Ğ Ə t və e n s ġ k L o p e d ġ y a L a r
Yüklə 4,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
95 yayılmıĢdı. DaĢ vəl əsasən andezit-bazalt daĢından hazırlanırdı. Onun uzunluğu təxminən 70-80 sm, eni 50-60 sm, qalınlığı 18-20sm, ağırlığı isə 70-80 kq-a qədər olurdu. DaĢ vəlin alt iĢlək hissəsi çopur- çopur, nisbətən düz, üst hissəsi isə mərkəzə doğru
balıq beli
formasındadır. Öz
ağırlığına görə ancaq heyvan qüvvəsi ilə iĢlədilməsi mümkün
olan daĢ vəllərin baĢ hissəsində qayıĢ, ağac və ya ip keçirmək üçün xüsusi göz olur ki, bu da həmin alətlə taxıl döyərkən öküz və
kəldən istifadə edildiyinə dəlalət edir [51].
DaĢ vəllərdən Azərbaycanın əsasən dağ
və dağətəyi ərazisində daha geniĢ istifadə edilmiĢdir. Belə ki, təbii-iqlim Ģəraitindən asılı olaraq, bu rayonlarda yetiĢən taxıl növlərinin gövdəsi möhkəm və bərk olmaqla bərabər, dəni də qılçıqdan çətin ayrılır. Bunun üçün məhz ağır vəllər daha sərfəli və münasibdir. Ona görə bu ərazidə taxıl döyümündə əkinçilərin daĢ vəllərindən istifadə etməsinə onların çoxəsrlik təsərrüfat təcrübəsinin nəticəsi kimi baxmaq lazımdır. Arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmiĢdir ki, daĢ vəllər döyümdə təxminən e.ə. II minilliyin ikinci yarısından istifadə edilməyə baĢlan- mıĢdır [52]. Hazırlanması nisbətən asan və sadə quruluĢa malik olan döyümdaĢı dövr etibarilə daha qədimdir. DöyümdaĢının uzunluğu 1-1,25 m-ə qədər olub, müxtəlif
96 diametrlidir. DaĢın üzəri ya kələ-kötür, ya da müxtəlif istiqamətdə oyulmuĢ cızıqlardan ibarətdir ki, bu da taxılın döyülməsini asanlaĢdırır və tezləĢdirir. DöyümdaĢının hər iki ucu oyularaq ox keçirilir. Oxun ucları ağac qol vasitəsilə boyunduruğa bərkidilir. QoĢqu heyvanı xırmanda küləĢin üsrü ilə gəzən zaman bu alət öz oxu boyunca fırlanır və taxılı döyür. Taxılın döyülməsində əsrlər boyu istifadə edilən alətlərdən biri də carcardır. ġərq ölkələrində imtiĢar tapan carcarın Azərbaycanda ilk dəfə nə vaxtdan istifadə edildiyi hələlik dəqiq müəyyənləĢdirilməmiĢdir. Lakin bu qurğunun ilk sinifli cəmiyyət dövründə döyüm prosesində iĢlədildiyini ehtimal etmək olar. Ağac carcar daha mürəkkəb quruluĢa malikdir. Carcar davamlı ağacdan hazır-lanaraq üç
əsas hissədən - çərçivə, ox və oturacaqdan ibarətdir. Qolların qalınlığı 10-12 sm, uzunluğu 2-2,5 m-ə qədər olur. Möhkəm pərçimlənmiĢ çərçivəyə araba oxuna
bənzər iki ox keçirilir. Onların gövdəsinə təxminən 15-25 ədəd kərkiyə oxĢar dəmir sancılır. Bu metal hissələrin bəzən daĢ və ağacdan düzəldilməsi də məlumdur. Çərçivənin ortasına taxtadan düzəldilən oturacaq bərkidilir. Carcar xırmanda bir və ya bir boyun qoĢqu qüvvəsi vasitəsilə hərəkət etdikcə oxlar fırlanır və dəmir diĢlər küləĢi doğrayıb əzir, lakin sünbülün əzilməsini lazımi dərəcədə təmin edə bilmir və sünbül nisbətən diri qalır. Ona görə də bəzən taxıl dənə düĢərkən carcardan sonra xırmanda vəl sürülür. Çox vaxt isə qalın küləĢli xırmanda əvvəlcə carcar, sonra vəl sürülür. Buna görə carcarla vəl döyüm prosesində bir-birini tamamlayır. Onu da xatırladaq ki, Cənubi Qafqazda ağac carcar o qədər intiĢar tapmamıĢ və əsasən Naxçıvan ərazisində yayılmıĢdır. XVII əsrdə Azərbaycanda olmuĢ fransız səyyahı J.ġarden Naxçıvan, Culfa, Mərənd, Təbriz, Ərdəbil və Azərbaycanın baĢqa vilayətlərində carcardan geniĢ istifadə edildiyini xəbər verir. Ehtimal ki, carcar Cənubi Qafqaza Cənubi Azərbaycan, Ġran və Türkiyə vasitəsilə keçmiĢdir.
97 Taxıl döyümü zamanı ağac yaba, Ģana, kürək, süpürgə, xəlbir,
Ģadara, hövsər,
Ģaxsüpürgə və baĢqa əmək alətləri və əĢyalardan istifadə edilirdi. Belə ki, döyülməkdə olan
dərzlərin (küləĢin) çevrilməsində yabadan, ilkin sovruqda Ģanadan, son
sovruqda isə kürəkdən istifadə edilirdi. Xəlbir, hövsər və tabaq isə taxılın təmizlənməsində lazım olurdu. Adətən xırmana döyüm üçün bir dəfəyə yüzə qədər dərz salmırdı (dərzlər bəndəmdən açılaraq sərilirdi). Döyüm iĢində bilavasitə iĢtirak edən
xırmançılardan biri
heyvanlan sürür, digəri küləĢi yabalayaraq çevirir, üçüncü isə sovruq aparırdı, Döyüm prosesində küləĢ iki-üç dəfə çevrilir, sonra isə küləĢqarıĢıq dən əvvəlcə Ģana, daha sonra kürəklə sovrulurdu. Sovruq çətin və xüsusi ustalıq tələb etdiyi üçün bu iĢ daha bacarıqlı xırmançı tərəfindən görülürdü. Sovruq zamanı küləyin olmaması doyümü ləngidirdi. Xırmançıların bacarığından və qoĢqu qüvvəsinin sayından asılı olaraq, hər gün xırmana bir-iki dəfə dərz sərməklə döymə aparılırdı. Döyüm zamanı qadınlar və yeniyetmələr xırmanın qırağını süpürüb, at və ya öküz sürür, su gətirir, taxıl təmizləyir və s. yardımçı iĢlər görürdülər. Taxıl döyülüb əmbizləndikdən sonra onun qədərini bilmək üçün müxtəlif ölçü vahidlərindən istifadə edilirdi. Onlardan çanaq, gilə, taqqa, urba, tağar, xalvar və baĢqalarını göstərmək olar. Bu ölçü vahidləri ilə alınan məhsulun qədəri müəyyənləĢdirilərdi. Döyülən dərz Ģərikli olduqda məhsul xırmanda bölünərdi. Kəndli öz borclarını da elə xırmanda verərdi. Biçin və dərzdaĢımada olduğu kimi, döyüm zamanı da qonum-qonĢular bir-birlərinə köməklik edərdilər. Heç Ģübhəsiz, taxılın saxlanılması onun becərilməsi qədər vacib olan Ģərtlərdəndir. Bu mühüm məsələ bütün ictimai quruluĢlarda daim diqqət
Yüklə 4,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|