L ü Ğ Ə t və e n s ġ k L o p e d ġ y a L a r

 

 

173 

Azərbaycanın  ġəki-Zaqatala,  Quba,  Lənkəran  və  baĢqa  bölgələrində 

qədim  zamanlardan  fındıq  da  becərilmiĢdir.  Fındıq  bağları  ġəki-Zaqatala 

bölgəsində daha geniĢ yayılmıĢdır. MeĢələrimizdə cır fındıq da bitir. Bağlarda yerli 

fındıq növlərindən ata-baba, əĢrəfı, yağlı fındıq və Gəncə fındığı daha çox becərilir 

[44].  Azərbaycanda  Seyfi,  Suğra,  Araz,  Vənənd,  Car,  dindi  və  Qum  kimi  qoz 

növləri  yetiĢdirilmiĢdir.  Qoz  növləri  bir-birindən  əsasən  qabıqlarının  bərk  və 

nazikliyinə  görə  fərqlənirdi.  Ən  nazik  qabıq  qoz  (cövüz)  kətan  köynək  adlanır. 

Qabığı daĢ  və  çəkiclə  sındırılan qoz  isə  "sucuq" (basdıq) qozu adı ilə  məlumdur. 

Daha  bir  qoz  növü  isə  qabığının  möhkəmliyi,  həm  də  ləpəsinin  qabıqdan 

çıxmaması  ilə  seçilir.  Xalq  arasında  belə  qoz  girgit  və  ya  kənək  qoz  adlanır. 

Azərbaycanın ġəki-Zaqatala bölgəsi həm də Ģabalıd bağları ilə zəngindir. 

Bağçılıqda ən mühüm dövr payız fəslidir. Bu zaman (oktyabr, noyabr və 

dekabr  aylarında)  torpaq  Ģumlanıb  peyin  qatılır,  ağacların  qol-budağı  kəsilib 

formaya salınır, qurumuĢ ağaclar isə yeniləri ilə əvəz edilir. Təzə bağlar salınır və 

ziyanvericilərə qarĢı mübarizə tədbirləri görülür. 

Payızda  bağların  məhsulu  yığılandan sonra  torpaq mümkün qədər tez  və 

dərindən  Ģumlanır.  Bağbanlar  müəyyən  etmiĢlər  ki,  bağların  torpağını  Ģumlamaq 

iĢini  uzadıb  qıĢ  aylarına,  xüsusilə  yazın  əvvəllərinə  saxlamaq  olmaz,  payızda 

torpaq nə  qədər tez  Ģumlansa, bir o qədər yaxĢı  münbitləĢir və  qida  ilə daha  çox 

zənginləĢir. Sahə Ģumlandıqdan sonra hava və su asanlıqla torpağa daxil ola bilir. 

Yalnız  fındıq  bağlarının  torpağı  dərindən  Ģumlanmır.  Bağbanlar  hər  2-3 

ildən bir payız Ģumu zamanı ağaclara peyin və gübrə verirdilər. 

Ağacların yarpaqları töküldükdən sonra meyvə bağlarında budanma iĢləri 

aparılır.  Təzə  salınmıĢ  bağlarda  cavan  ağacların  budaqlarını  kəsməklə  onların 

inkiĢafı  təmin  edilir.  Təcrübə  göstərir  ki,  cavan  vaxtında  kəsilməyib,  özbaĢına 

böyümüĢ  və  sərbəst  çətir  əmələ  gətirmiĢ  zəif  ağaclar  bir  neçə  il  dalbadal 

budanmaq, seyrəldilmək və gödəldilmək nəticəsində yaxĢı inkiĢaf etməyə baĢlayır, 

ömürləri  uzanır  və  bol  məhsul  verirlər.  Ağaclardakı  budaqların  uclarında  hər  il 

çoxlu  Ģüy cücərir ki,  budanma  zamanı onlardan birini boy  vermək  üçün saxlayır, 

baĢqalarını  isə  kəsirlər.  KəsilmiĢ  ağacların  gövdələrində  əmələ  gələn  yaralara 

məlhəm  sürtülür.  Yoğun  budaqlardan  cücərən  pöhrələr  tez  böyüyür,  yenidən 

məhsul verməyə baĢlayır. 

Meyvəçilikdə  əsas  iĢlərdən  biri  məhsulun  toplanması  və  saxlanmasıdır. 

Etnoqrafik materiallar Azərbaycanda meyvənin yığılması üçün müxtəlif üsullardan 

istifadə edildiyini  göstərir. Belə ki,  hündür  meyvə ağaclarından alma, armud,  nar, 

heyva  və  bu  qəbildən  olan  digər  meyvələr  bir-bir  yığılardı.  Bu  üsula  "dəstəçin" 

deyilərdi. Meyvə  xüsusi qayda ilə qablara yığılar, altına  qıjı döĢənərdi. Daha uca, 

əlçatmaz  ağacların  meyvəsi  isə  "koqar"  adlı  alət  vasitəsilə  toplanar.  Belə  ki, 

bağçılar  əlçatmaz  budaqdakı  armudları  bir-bir  koqarın  qarmağına  iliĢdirər,  sonra 

koqarı buraraq saplağı qırıb armudu qaba salardılar. 

Xalq ayrı-ayrı  meyvələrin  saxlanması qaydaları  haqqında  zəngin təcrübə 

---

 

 

174 

qazanmıĢdı.  Azərbaycanda  meyvələrin  qurudulması  üçün  müxtəlif  üsullardan 

istifadə edilmiĢdir. QurudulmuĢ meyvələr bütün il boyu saxlanılaraq, onlardan ilin 

müxtəlif  fəsillərində  istifadə  edilərdi.  QurudulmuĢ  meyvələr  il  boyu  bazarlarda 

satılardı. 

Azərbaycandan  Yaxın  ġərq  ölkələrinə  və  Rusiyaya  çoxlu  quru  meyvə 

ixrac  edilərdi.  Hələ  orta  əsrlərdə  meyvələrin  qurudulması  Azərbaycanda  geniĢ 

yayılmıĢdı. 

Azərbaycan  xalqı  meyvə  qurudulmasında  müxtəlif  üsul  və  qaydalardan 

istifadə etmiĢdir. Meyvələrin qurudulmasının ən sadə və qədim üsulu günün altında 

qurutmadır. Bu üsuldan Azərbaycanın hər yerində istifadə olunmuĢdur. Bu üsulun 

mahiyyəti ondan ibarətdir ki, yığılmıĢ meyvə adi qayda ilə evin damına və yaxud həyətin 

münasib  bir  yerinə  sərilirdi.  Alma,  armud  və  digər  meyvələr  doğranmıĢ,  çəyirdəkli 

meyvələr isə bütöv halda günün altına sərilir. Hər bir meyvənin qurudulma müddətində 

və eləcə də qurudulması üsulunda müəyyən fərqlər vardır. Belə ki, əncirin qurudulması 

üçün  onu  quru  otun  və  ya  samanın  üstə  töküb  3-5  gün  günəĢ  altında  saxlayırlar. 

Təcrübəyə  görə  5  pud  yaĢ  əncirdən  1  pud  əncir  qurusu  alınır.  AbĢeronda  əncirin 

qurudulmasının baĢqa bir üsulu onun qabığını soyub, sonra günə verməkdən ibarət idi. Bu 

üsulla  alınan  əncir  qurusuna  "piskəndə"  deyilərdi.  Bu  daha  keyfiyyətli  çərəz  hesab 

olunardı. Heyvanın, almanın qurudulması müddəti 5-10 gün, əriyin 20-25 gün, gilənarın 

10  gün  hesab  edilir.  ġaftalının  qurudulması  üçün  onun  çəyirdəyi  çıxarılırdı.  Məhz  bu 

səbəbdən  "alana"  hazırlanacaq  Ģaftalı  üçün  "yarma"  növü  əkilib-becərilirdi.  Alana 

əsasən  nazlı  Ģaftalı  növündən,  əndiryanı  və  Ģəkəri  armudlardan  hazırlanırdı.  Qabığı 

soyulmuĢ  meyvə  tənzifə  bükülüb  2-3  gün  günəĢ  altında  saxlanılır.  Sonra  armud  və  ya 

Ģaftalının çəyirdəyi çıxarılaraq, qoz ləpəsinin Ģəkər tozu ilə qarıĢığından hazırlanmıĢ içlə 

---

 

 

175 

doldurulur. Ağızları isə həmin meyvələrdən hazırlanan qapaqla bağlanır. Alana 15-20 gün 

adi  havada  saxlandıqdan  sonra,  tam  hazır  olur.  XIX  əsrdə  Azərbaycanda  meyvə 

qurudulmasında təndir və meyvə-qurudan kürələrdən də geniĢ istifadə olunmuĢdur. Meyvə 

qurudulması üçün istifadə edilən təndirlər adi çörəkbiĢirmə təndirlərindən ibarət olub, 

ancaq böyüklüyü ilə fərqlənmiĢlər. Belə ki, meyvə qurutmaq üçün düzəldilmiĢ təndir, 

çörək təndirindən iki dəfə böyük olardı. Belə təndirlər xüsusi ustalıqla düzəldilər, tez 

soyumaması üçün yanları qırmızı kərpicdən çəkilərdi. Təndirin qızması üçün onun içəri-

sində  ocaq  qalanardı.  Odun  yanıb  közləĢdikdən  sonra,  közü  təndirin  ortasına  yığıb 

tayalayırdılar.  Burada  közlənməmiĢ  odun  qalmamalı  idi.  Əks  təqdirdə  alıĢıb  təndirdəki 

bütün  meyvəni  yandıra  bilərdi.  Köz  tayalandıqdan  sonra,  odun  gillə  düzərkən  adamın 

əlini yandırmaması üçün üstünə kül səpilərdi. Təndirə meyvənin qoyulması üçün gil və 

xüsusi palçıqdan hazırlanmıĢ gillələrdən istifadə edilərdi. Adətə görə hər bir ailənin 50-

dən 100-dək  gilləsi olardı. Təndir qızdırılanadək  gillələr  meyvə ilə doldurulardı. Hər 

gilləyə iki kiloqrama qədər meyvə yığılardı. Gillələr təndirə xüsusi qayda ilə düzülərdi. 

Dörd beĢ gillə üst-üstə qoyulduqdan sonra, təndirə çarbənd qoyulardı.  Bu dörd ədəd 

qol yoğunluğunda ağacdan ibarət olub, təndirin üst tərəfində çarpazı Ģəkildə onun 

divarlarına bərkidilərdi. 

Bundan  sonra  meyvə  ilə  dolu  gillələr  çarbənd  ağaclarının  üstünə  düzülərdi. 

Təndir gillə ilə doldurulduqdan sonra, ağzı bağlanardı. Ancaq iki gündən sonra təndiri açıb, 

meyvənin quruması yoxlanılardı. Bundan ötrü çarbəndin üstündəki gillələr götürülür, daha 

---