Labaratoriya işi:№8
MADDƏNİN SIXLIĞININ TƏYİNİ.
İşin nəzəri hissəsi: Təcrübədən məlumdur ki,müxtəlif maddələrdən hazırlanmış eyni həcmli cisimlərin küt-
lələri müxtəlifdir.Bu fərq onların sıxlıqlarının müxtəlifliyi ilə əlaqədardır.Cismin vahid həcmdəki kütləsinə onun
sıxlığı deyilir.Aşağıdakı düsturla hesablanır: ρ= (1)
Vahidi kq/m3-na bərabərdir.Burada m-cismin kütləsi,V-onun həcmi,ρ-isə sıxlığıdır.Maddənin sıxlığı onun kütlə-
si və həcmindən asılı olmayıb maddənin növündən və onun temperaturundan asılıdır.Cismin vahid həcminə uyğun
?əkisi x?susi ?əki adlanır: d= ρg (2)
Burada P-cismin ?əkisi,V-onun həcmidir.-Verilmiş cismin kütləsi və həcmi məlum olarsa onun sıxlığını (1) ifadə-
sinə görə hesablamaq olar.Deməli madənin sıxlığını tapmaq üçün cismin kütləsini onun həcminə bölmək lazımdır.
Cismin kütləsini məlum kütlələrlə (etalon kütlə) müqayisə etməklə ,yəni tərəzidə ?əkməklə tapmaq olar.Cisim
düzgün həndəsi mənaya malik olarsa ,onun ?l??lərini ştangerpərgar və ya mikrometr vasitəsilə dəqiq ?l??b həcmi-
ni təyin edirlər.Cisim ixtiyari formada olduqda isə onun həcmini menzurka ilə tapırlar.Bu məqsədlə labaratoriyada
sıxlığı daha dəqiq təyin etmək ???n piktometrdən istifadə olunur.Piktometr boğazında nişan xətti (vizir xətti) olan
25-50 sm3 həcmli kiçik şüşə kolbadan ibarətdir.Təcrübə zamanı qurudulmuş şüşə piktomter boğazında olan nişan
xəttinə qədər təmiz distillə edilmiş su ilə doldurulur.Sıxlığı təyin olunacaq bərk cisim qırıntılarını piktometrin
i?ərisindəki mayeyə saldıqda qırıntılar öz həcminə bərabər mayeni piktometrdən kənara çıxaracaqdır.Piktometr
vasitəsilə bərk cisimlərin sıxlığının təyinində Arximed qanunundan istifadə olunur.Bu qüvvə mayeyə batırılmış
cismə tətbiq olunur.Sıxlığı təyin olunacaq bərk cismin hissələrini tərəzinin sağ gözünə , ?əki daşlarını isə sol gö-
zünəqoyduqda tərəzidə o vaxt tarazlıq yaranır ki,hər iki gözə təsir edən qüvvələr bərabər olsun.Tərəzinin sağ gözü-
nə qoyulmuş çəki daçları aşağıya doğru yönəlmiş mg-ağırlıq qüvvəsi,yuxarıya doğru yönəlmiş mgρh/ρb- arximed
qüvvəsi təsir edir.Bu halda ?əki daşlarına təsir edən yekun qüvvə aşağıdakı düsturla hesablanır:
F=mg-mgρh/ρb=mg(1- ρh/ρb )
Tərəzinin gözləri tarazlıqda olduqda bu qüvvələr bir-birinə bərabər olduğundan yaza bilərik:
(ρS –ρh)V= m(1- ρh/ρb ) (*) .
Xırdalanmış bərk cismi nişan xəttinə qədər su ilə doldurulmuş piktometrə tökdükdə suyun səviyyəsi bərk cismin
həcmi qədər artır.Sıxışdırılıb çıxarılan suya təsir edən ağırıq qüvvəsi (ρSVg) və Arximed qüvvəsinin (ρhVg) fərqi
bu qüvvələri tarazlaşdıran çəki daşlarına təsir edən (m+M-M0)g və (m+M-M0 )gρh/ρg arximed qüvvəsi fərqinə bə-
rabər olmalıdır .Bunları nəzərəalsaq yazabilərik :
(ρS –ρh)V=(m+M-M0) (1- ρh/ρb ) (**)
(*) və (**) ifadələrini tərəf-tərəfə bölüb sadələşdirsək bərk cismin sıxlığı üçün aşağıdakı ifadəni alarıq:
ρb=(ρS –ρh) +ρh
Əgər havanın təsirini nəzərə almasaq ρb=ρS alarıq.Burada ρS –təcrübənin aparıldığı temperaturda
suyun sıxlığı,ρh-isə həmin temperaturda havanın sıxlığıdır.
İşə lazım olan ləvazimatlar:Texniki tərəzi,?əki daşları,tədqiq olunan xırda metal qırıntılar,distillə olunmuş su,
su ?əkən kağız,tədqiq olunan maye.
İşin ardıcıllığı:
1)Bərk cismi piknometrin boğazından keçə biləcək xırda hissələrə bölməli.
2)Bərk cismin qırıntılarının m-kütləsini tərəzidə təyin etməli.
3)Piknometrin boğazındakı nişan xəttinə qədər distillə edilmiş su ilə doldurub onun M-kütləsini təyin etməli.
4)Su ilə dolu piknometrə bərk cismin qırıntılarını töküb,nişan xəttindən yuxarıdakı suyu boşaldıb( və ya su?əkən
kağızla götürüb) piknometrin M-kütləsini tapmalı .
5)Suyun və havanın sıxlığını təcrübənin aparıldığı temperatura uyğun cədvəldən götürüb bərk cismin sıxlığını
tapmalı.
6)Təcrübəni 3 dəfə təkrar edib ?l??lən kəmiyyətin orta qiymətini tapmalı.Təcrübi nəticələrə görə ?l?mənin mütləq
və nisbi xətasını tapmalı.
7)Piknometri qurudub onun m-kütləsini tapmalı
8)Piknometri boğazındakı nişan xəttinə qədər distillə edilmiş su ilə (və ya təmiz su ilə) doldurub onun m1-kütləsini
təyin etməli.
9)Piknometri qurulayıb , nişan xəttinə qədər sıxlığıtəyin olunacaq maye ilə dolduraraq onun m2 –kütləsini tapmalı.
10)Təcrübənin aparıldığı temperaturda suyun və havanın sıxlığııcədvəldən götürməli.
11)?l?mənin nəticələrini (1) və (2) düsturlarında yerinə yazıb tədqiq olunan mayenin sıxlığını hesablamalı.Təcrü-
bəni 3 dəfə təkrar edib , ?l?mələrin mütləqvə nisbi xətasını hesablamalı.
Dostları ilə paylaş: |