Layihə International Alert və Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə həlli naminə Avropa
Yüklə 0,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
7
Bütün bunları kətilin üç ayağı kimi təsəvvür etmək olar. Əgər ayaqlardan biri olmasa, kətil yıxılacaq. Amma münaqişə anlayışı daha dinamikdir. Əgər bir ayağı götürüb digər iki elementi saxlasaq, onda tezliklə yeni ayaq əmələ gələcək və münaqişənin qalmasına kömək edəcək. Əgər cari problemlər həll olunursa, amma tərəflər arasındakı münaqişəli münasibət olduğu kimi qalır və onların davranışı yenə də düşmənçilik xarakteri daşıyırsa, o zaman köhnə problemlərin yerinə yeniləri gəlir. Bu yanaşmanı nəticədə Şimali İrlandiya münaqişəsinə yol açmış vəziyyətə tətbiq etdikdə, 1969-cu ildən başlayaraq “iğtişaşlar” dönəminə qədər tendensiyaların necə inkişaf etdiyini anlamaq olar. Bəlkə də hər bir maraqlı tərəfin öz marağı kimi qəbul etdiyi şeyləri necə müdafiə etdiyini göstərərək, bunu daha yaxşı anlatmaq mümkün olar. Aşağıda münaqişə tərəflərinin, onların maraqlarının və bu maraqların təşviqi və müdafiəsinə yönəlmiş davranışlarının təhlili təqdim edilmişdir. Bu mənim öz təhlilimdir və mövcud olan heç bir münaqişə narrativi ilə üst-üstə düşmür. Münaqişənin tarixi zəmini Münaqişənin əsas tərəfləri İrlandiyanın yerli əhalisi keltlər, Britaniya dövləti, İngiltərə və Şotlandiyadan köçənlər idi ki, sonuncuları da mənşələrindən, xristianlığın hansı təriqətinə tapınmalarından, iqtisadi və siyasi vəziyyətlərindən asılı olaraq müxtəlif qruplara bölmək olar. Onların maraqlarının təşviq olunması çox vaxt digər qrupların maraqlarının məhdudlaşdırılması hesabına baş verirdi. Hərçənd bəlkə də bu heç də həmişə məqsədyönlü şəkildə olmurdu. Tərəflər çox vaxt qorxunun və ya şəxsi rahatlıq istəyinin diqtəsilə hərəkət edirdilər və bu addımların digər qruplara necə təsir edəcəyi haqda az düşünür, ya da heç düşünmürdülər. Amma qavrayış – çox vaxt isə reallıq da ondan ibarət idi ki, “sıfır məbləğilə” rəqabət münasibətləri çərçivəsində hər bir qrupun maraqları digər qrupların maraqlarıyla münaqişə təşkil edirdi, bu da kin və qorxu yaradırdı. Bugünkü münaqişənin kökü 1169-cu ildə anqlo-norman baronları tərəfindən İrlandiyanın fəth edilməsinə gedib çıxır. Onlar 1066-cı il norman fəthindən sonra İngiltərədə məskunlaşmışdılar və hakimiyyətə gəlmişdilər. İngiltərə kralı öz sərhədlərini genişləndirməkdə maraqlı idi və Roma Papası 1155-ci ildə krala İrlandiya ərazisinə soxulmağa haqq verən Laudabiliter fərmanı imzaladı, hərçənd sonuncu bu fərmanın imkanlarından dərhal yararlanmadı. Baronlar kralın onların idarə etdikləri ərazilərə çox da qarışmaması şərtilə torpaq və var-dövlət qazanmaqda maraqlıydılar. Sürgün olunmuş irland qəbilə başçısı Dermot Makmurro baronlara digər qəbilə başçıları ilə mübarizədə kömək üçün müraciət edəndə, onlar məmnuniyyətlə razılaşdılar. Onların addımları qələbə ilə nəticələndi, amma alternativ hakimiyyət mərkəzlərinin yaradılmasında maraqlı olan ingilis kralı İrlandiyaya getdi və tezliklə orada İngiltərə tacının aliliyini elan etdi. Nəticədə anqlo-norman baronları yerli qəbilə başçılarını sıxışdıraraq İrlandiyaya yerləşdilər. Hərçənd əksər yerli əhali üçün bu sadəcə bir ağanın digəri ilə əvəz olunması demək idi. Məlum yerdəyişmə onların vəziyyətinə, demək olar ki, təsir etməmişdi. Bu zaman İngiltərədə dövlət hakimiyyətinin kralın əlində cəmləşməsi prosesi gedirdi, İrlandiya isə əvvəlki kimi milli kimlik hissi olmayan feodal mülkləri və qəbilə ittifaqlarından ibarət mozaika parçaları halında mövcud idi. İngiltərə kral sarayından uzaqda anqlo-normanlar yerli əhali ilə qaynayıb- qarışmış, irland adətlərini qəbul etmiş, irland dilində danışmağa başlamışdılar. Onlar ingilis monarxına fikir vermirdilər. Hətta belə bir deyim yaranmışdı - onlar irlandların özündən daha böyük irland olublar. Tezliklə ingilis monarxının nəzarətində ancaq Dublin yaxınlığındakı Peyl adlı kiçik bir ərazi qaldı. Bu toponimdən törəyərək ingilis dilində «beyond the pale» ifadəsi yarandı ki, bunun da mənası müəyyən edilmiş çərçivələri aşmaq deməkdir. İrlandiyadan cüzi gəlir toplaya bilən kral bu vəziyyətdən narazı idi. Digər tərəfdənsə Peyl
8
daima qonşu klanların basqın təhdidi altında idi. Kral torpaqların müsadirəsi və insanların bu torpaqlardan köçürülməsi yolu ilə ölkənin ayrı-ayrı hissələrini müstəmləkə altına almaq istədi: 1556-cı ildə Kinqs-kauntidəki Lenster plantasiyalarında (hazırda Offali qraflığı) və Kvins-kauntidə (hazırda Liiş qraflığı), 1586-cı ildən başlayaraq Mansterdə və 1606-cı ildən başlayaraq Ulsterdə. Lenster və Mansterdəki plantasiyalar işgüzar mülkədar-zadəganlara torpaqların pay verilməsi nəticəsində ərsəyə gəlmişdi. Onların öz ardlarınca İngiltərədən ticarətçi-fermerləri gətirəcəkləri nəzərdə tutulmuşdu. Səyləri öz bəhrəsini vermədi, yəqin ona görə ki, onlar bu məqsədə yetəri qədər sadiq deyildilər. Nəhayət, mülkədarların yeni təbəqəsi yarandı, hərçənd əhalinin qalan hissəsinin tərkibi dəyişməmişdi. Nəticədə Ulsterdə plantasiyaları başqa prinsiplər üzərində formalaşdırmağa başladılar. Burada torpaqlar London gildiyaları vasitəsilə sərfəli işgüzar şərtlər əsasında tacirlərə təklif olunurdu. Gildiyalar iqtisadi uğurlu plantasiyaların yaradılmasında daha çox maraqlıydılar və buna görə də region iqtisadiyyatının transformasiyası ilə fəal məşğul olmağa, öz planlarını reallaşdırmaq üçün icarədarları cəlb etməyə başladılar. İngiltərədə dini İslahatların aparılması nəticəsində yeni plantatorlar protestantlar idi ki, bu da onları yerli katolik əhalidən fərqləndirirdi. Bu vəziyyət əlavə amil rolunu oynadı. Onlar anqlo-norman baronlarından fərqli olaraq, yerli əhali ilə qaynayıb-qarışmağa meylli deyildilər və əgər Manster və Lensterdə yeni mülkədarlar və peşəkar təbəqələr zamanla anqlo-irlandlar adlandırılmağa başlayan ingilis protestantlarından ibarət idilərsə, Ulsterdə təkcə hakim təbəqə deyil, həmçinin fermerlər, sənətkarlar da protestantlar idilər. Başqa bir vacib amilsə şotland köçkünlərinin mövcudluğu idi. İrlandiyanın şimal-şərqi Şotlandıyanın müşahidə həddindəydi və uzun əsrlər boyunca iki vilayətlərin xalqları arasında mübadilə baş verirdi. İndi İrlandiyanın şimal-şərqinə getdikcə daha çox şotland ailəsi köç edib, burada məskunlaşırdı. Onlar da protestant idilər, amma Şotlandiyada islahatlar başqa forma – kilsə müxalifəti forması almışdı. Bu köçkünlərin öz adətləri, özlərinin daha eqalitar sosial sistemləri vardı, üstəlik onlar şotland gel dilində, Şotlandıyanın aşağı hissələrindən köç edənlərsə aşağı şotland lalan dialektində danışırdılar. Odur ki, onlar mədəniyyətlərinə görə həm ingilis köçlərindən, həm də yerli irlandlardan fərqlənirdilər. Ənənəvi kelt klan strukturları yeni sistemlərlə rəqabət apara bilmirdilər, bununla belə, irlandlar müstəqil icma olaraq qalırdı. Bəziləri yeni sistemlərə inteqrasiya etməyə və zamanla ayaqlaşmağa çalışırdılar, nəticədə müəyyən zaman kəsiyində klan rəhbərlərinin qəsrləri və plantator iş adamlarının inkişaf etdirdiyi fermalar mövcudluqlarını yanaşı sürdürürdülər. Amma ənənəvi qəbilə başçılarının çox az hissəsi dəyişiklikləri uğurla adlada bildilər; əksər hallarda onlar ingilis mülkədarları ilə rəqabətə tab gətirə bilmirdilər. Çünki sonuncular o zamanlarda daha varlı idilər və hakimiyyətlə sıx əlaqələri vardı. Bir çox irland fermerləri isə bataqlıqlara tərəf sıxışdırılmışdılar və o ərazilərdə ailə dolandırmaq çətin idi. Mülkədarlar müvəffəqiyyətlərinin səbəbini malik olduqları üstünlüklərdə deyil, riayət etdikləri zəhmətsevərlik və qənaətcillik etikasında görürdülər. Onlardan fərqli olaraq, Ulsterdəki irlandlar getdikcə daha çox ədalətsizliyə uğradıqlarını hiss edir və onların narazılıqları gündən-günə artırdı. XVII əsr ərzində baş vermiş bir sıra üsyanlar bir-birinə zidd olan tarixi versiyalarda öz əksini tapıb: bir versiyada ingilislər zülümkardırlarsa, digərində irlandlar məkrli kimi göstərilib. İngilis hökmdarları da rəsmi anqlikan kilsəsi də dini ayrı-seçkiliyin qabardılmasında maraqlı idilər. Dini rəhbərlik katolik kilsəsinin “yolunu azmasından” narahat idi, nüfuzunun ləkələnməməsinə və hakimiyyətini qorumağa çalışırdı. O həmçinin şotland köçkünlərinin anqlikan kilsəsinin hakimiyyətini inkar edən dissenter ənənəsinə şübhə ilə yanaşırdı. Hakimiyyət rəsmi kilsəni və protestantlığı köçkünlərin loyallığının təminatı kimi qəbul edirdi. Hakimiyyət həmçinin yeni irland üsyanlarından çəkinirdi və katolik irland əhalidən gələn təhlükənin qarşısını almağa çalışırdı. Digər dini qruplardan fərqli olaraq, anqlikanlara xüsusi imtiyazlar verən qanunlar qəbul olunmuşdu. XVII əsrdə katolik dininə etiqad etmək qadağan olunmuşdu və dini ayinlər meşənin dərinliyində və ya dağlarda gizlincə icra olunurdu. Hətta XVIII əsrin əvvəllərində bu qadağa ləğv ediləndən sonra katolik rahiblərini dövlət qeydiyyatından keçməyə məcbur edirdilər, bir müddət sonra isə onlara qarşı “cəza qanunları” adı ilə məlum olan bir sıra iqtisadı və siyasi məhdudiyyətlər tətbiq olunmağa başladı. Katolik
Yüklə 0,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|