Layihə International Alert və Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə həlli naminə Avropa
Yüklə 0,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
9
və dissenterlər bir çox dövlət vəzifələrindən, seçkilərdə iştirakdan və təhsil sistemindən uzaqlaşdırıldılar. Onların torpaq üzərindəki mülkiyyət haqları da məhdudlaşdırıldı, əlavə olaraq digər iqtisadi və ticari məhdudiyyətlər də tətbiq olundu. Qanunlara heç də həmişə ciddi riayət edilmirdi, amma onlar insanların imkanlarını həddən artıq məhdudlaşdırırdı və böyük narazılıqlara səbəb olurdu. Cəza qanunları həmçinin katoliklər və dindar dissenterlər arasında ortaq mövqeyin yaranmasına təkan verirdi və XVIII əsrin ortalarında Şotlandiya əsillilər arasında yeni radikal nonkonformist ənənə formalaşdı. Bu ənənənin ardıcıllarını anqlikan hakimiyyəti tərəfindən haqlarının məhdudlaşdırılması narahat edirdi, amma onlar məhdudiyyətlərdən qurtulmaq üçün Şimali Amerikaya mühacirət edib, müstəqillik uğrunda müharibədə iştirak edən soydaşları kimi daha yüksək ideallar üçün mübarizə aparırdılar. Müstəqillik Deklarasiyasının ilkin mətni Birinci Kontinental Konqresin katibi Çarlz Tomson tərəfindən yazılmışdı və Con Danlap tərəfindən nəşr olunmuşdu – hər ikisi şotland mənşəli idi. Amerikalıların Müstəqillik Deklarasiyasının tam mətnini çap edən ilk Avropa qəzeti “Belfast xəbərçisi” (Belfast Newsletter) oldu. Deklarasiya imzalanandan təqribən üç həftə sonra qəzetin 23-27 avqust 1776-cı il nömrəsində çap olunmuşdu. Bu qəzet fransız inqilabının azadlıq, bərabərlik və qarlaşlıq ideyalarından təsirlənmiş radikallar tərəfindən yaradılmışdı. Ölkənin şimalında 1798-ci ildə baş vermiş üsyanın əsas hərəkətverici qüvvəsi Ulsterin protestant şotlandları idi. Bu zaman onların katolik qardaşları İrlandiyanın cənubundakı Ueksford və digər vilayətlərdə fəallaşmışdılar. Üsyan yatırıldı; o zamana qədər cəza məhdudiyyətləri aradan qaldırılmışdı və Ulsterli şotlandlar siyasət əvəzinə kommersiya ilə məşğul olmağa başladılar. İrlandiyanın şimalı bir sıra səbəblər üzündən güclənməyə başlayan sənaye inqilabının yaratdığı imkanlardan yararlanmaq üçün ən səmərəli vəziyyətə çatmışdı. Katolik və protestantların yanaşı yaşadığı kənd yerlərindən şəhərlərə kütləvi axın başladı. Onlar adətən ailələrinin, doğma yerlərdən olan dostlarının, öz kilsələrinin yaxınlığında məskunlaşırdılar. Protestant və katolik rayonlarının bu günə qədər gəlib çatmış “qurama yorğan” anlayışı da elə bu cür yaranıb. XVIII əsrin ikinci yarısında kənd ərazilərində silahlı protestantlar və katoliklərdən ibarət quldur dəstələri əmələ gəldi və onlar arasında tez-tez toqquşmalar baş verirdi. 1796-cı ildə bu cür toqquşmaların birindən sonra protestant əhalinin haqlarının qorunması və təşviqi məqsədilə Narıncılar Ordeni adlanan yeni protestant qrupu formalaşdı. Bu yeni qrup növbəti iki yüz il ərzində protestant icamasının ən qüdrətli səfərbərlik silahına çevrildi və katoliklərin nəzərində protestant hökmranlığının ən dözülməz rəmzi oldu. Gərginlik miqrantlarla birlikdə kəndlərdən şəhərlərə keçdi, orada da toqquşmalar və iğtişaşlar baş verirdi. Cəza qanunları artıq protestantlara qarşı tətbiq olunmasa da, katoliklər hələ də səsvermə hüququndan məhrum idilər ki, bu da XIX əsrin birinci yarısında ciddi problemlərə yol açdı, çünki hesab olunurdu ki, səsvermə hüququ və cəmiyyətdə böyük nüfuzu olmadan katolik əhalinin maraqlarının təmin olunması mümkün olmayacaq. Katoliklərin emansipasiya tərəfdarı olan lideri Daniel O’Konnel anladı ki, katolik kilsəsi insanları səfərbər etmək üçün əla vasitədir: demək olar ki, bütün camaat hər həftə kilsədə keçirilən dini ayinlərdə iştirak edirdi, bu da onlarla ünsiyyət yaratmaq üçün yaxşı imkan idi. Ola bilər ki, protestantlar istənilən halda katoliklərin emansipasiya uğrunda hərəkatına qoşulmayacaqdılar, amma səfərbərliyin kilsə vasitəsilə həyata keçirilməsi o demək idi ki, onlar bu prosesdən xəbərsiz idilər, bu da onların iştirak ehtimalını daha da azaldırdı. İcmalar arasında uçurum bir az da dərinləşirdi. Katoliklərin emansipasiyası 1829-cu ildə baş verdi, amma 15 il sonra katolik icması daha bir ağır zərbə aldı – kartof xəstəliyi olan fitoftoroz nəticəsində Böyük aclıq başladı. Bu aclıq 1845-ci ildən 1848-ci ilə qədər davam etdi. Aclıq nəticəsində milyon nəfərə yaxın insan öldü, daha milyon nəfər əsasən Amerika Birləşmiş Ştatlar olmaqla xaricə emiqrasiya etdilər. Yaranmış bu diaspora daha bir münaqişə tərəfi oldu. Kartof fitoftorozu təbii
10
fəlakək olsa da, o vaxt mövcud olad struktur amilləri məhz irland kəndlilərinin ən çox zərbə altında qalmasına səbəb oldu. Üstəlik dövlət və əksər mülkədarlar aclıq çəkənlərə yardım etmək üçün, demək olar ki, heç bir addım atmırdılar. Bu da İrlandiyada olduğu kimi, Amerika Birləşmiş Ştatlarında da etiraz dalğaları doğurdu. Biz artıq XVIII əsrdə Osterdən olan şotlandların emiqrasiyası haqda yazmışdıq, dəyərləndirmələrə görə, onların sayı 250 min nəfər təşkil edirdi. Bu emiqrasiya davam edirdi, həm də təkcə ABŞ-a yox, həmçinin Kanadaya, Avstraliyaya və Yeni Zelandiyaya. Adətən, mühacirlər yerli əhaliyə tam inteqrasiya olurdu və İrlandiyada davam edən münaqişə onları o qədər də maraqlandırmırdı. Sonra 1840-cı ildən başlayaraq, İrlandiyanı əsasən katoliklər, kasıblar, birlik olmağa çalışan marginallaşdırılmış təbəqələr tərk edirdilər. Onlar özlərini məcburən vətənini tərk etmişlər hesab edirdilər və bu ədalətsizlik hissi nəsildən nəslə ötürülürdü. Sonralar onların çoxu varlandı, bəziləri hədsiz var-dövlət sahibi oldu və ABŞ-da nəhəng siyasi lobbiyə çevrildi. Ailə təcrübəsi və tarix onları güclü millətçilik hissinə yoluxdurmuşdu, bəzilərində isə bu hiss döyüşkən millətçiliyə qədər inkişaf edirdi və onlar milli azadlıq hərəkatlarını – XIX əsrdə “feni qardaşlığı”ndan tutmuş son “iğtişaşlar” dövründə İrlandiya Respublika Ordusuna qədər - dəstəkləyirdilər. Hazırda ABŞ-da 40 milyona yaxın irland əsilli insan yaşayır, onların təqribən yarısı protestant, digər yarısı isə katolik ənənələrinin davamçılarıdır. XIX əsrin sonuna doğru milli kimlik məsələsi ön plana keçdi. Ümumi “gel dirçəlişi” adı ilə tanınan müxtəlif hərəkatlar irland mədəniyyətinin fərqli aspektlərini: idman, ədəbiyyat, musiqi və rəqs, təsviri incəsənət, tarix, folklor və mifologiya, dil və s. populyarlaşdırmaqla məşğul idilər. Qeyd eləmək lazımdır ki, bu hərəkatların fəallarının çoxu protestant idi, onların təhsili və vaxtı imkan verirdi ki, elmi fəaliyyətlə məşğul olub, traktatlar yazsınlar. Gel dirçəlişi irlandlara öz əsillərinə görə qürur hissini geri qaytarmağa can atırdı və həmişə siyasi xarakter daşımasa da irland millətçiliyi hissi ilə bağlı idi ki, bu da ümumilikdə Avropada millətçi əhvalın artmasından qaynaqlanırdı. Bu, Britaniya hakimiyyətilə İrlandiya arasındakı münasibətlərin xarakterini dəyişdi: irəli sürülən tələblər irland muxtariyyatı, özünüidarəsi və ya “home rule”ilə bağlı idi. Sonralar İrlandiya Parlament Partiyası adını almış yeni irland milli liqası katolik iyerarxiyasının qətiyyətli dəstəyilə formalaşdı və tezliklə İrlandiya parlamentində ölkənin şimal-şərqi istisna olmaqla yerlərin çoxunu qazandı. Həmin ərəfədə İrlandiyanın şimal-şərqində stabillik və inkişaf hökm sürürdü. Odur ki, bir vaxtların radikal dissenterləri və dövlət kilsəsinə mənsub anqlikan icmaları İrlandiyanın qalan hissəsində baş verənlərdən narahatlıq ifadə edirdilər, çünki bunlar regionun stabilliyi üçün ciddi təhlükə yaradırdı. Onlar həmçinin qorxurdular ki, home rule İrlandiya katolik kilsəsinin hökmranlığına gətirib çıxaracaq. Halbuki onların iqtisadi maraqları Böyük Britaniya imperiyası ilə sıx əlaqələrin olmasını tələb edirdi. Onlar İrlandiya Yunionist partiyasını yaratdılar. Şimalın iqtisadiyyatı sənaye istehsalına və ticarətə əsaslanırdı, odur ki, Britaniya imperiyasının açıq bazarlarına ehtiyac duyurdu. İrlandiyanın qalan hissəsinin iqtisadiyyatı əsasən natural təsərrüfata əsaslanırdı, buna görə də əhali imperiya ölkələrindən ucuz məhsulların importundan ehtiyat edirdi. Bu minvalla protestantların və katoliklərin maraqları getdikcə daha çox ziddiyyət təşkil edirdi və öz ifadələrini millətçilik və yunionizm terminlərində tapırdı. Bu mərhələdə adanın bölüşdürülməsi müzakirə mövzusu deyildi; amma home
istəyirdilər, yunionistlər isə adanın Böyük Britaniya ilə ittifaqa tam inteqrasiyasının tərəfdarı kimi çıxış edirdilər. Britaniya Parlamentindəki Liberal partiyası İrlandiya Parlament partiyasının dəstəyilə İrlandiyada home rule haqqında Aktı üç dəfə parlamentdən keçirməyə cəhd göstərib. Amma hər dəfə Mühafizəkarlar partiyası yunionistlərin dəstəyilə bu cəhdlərin qarşısını ala bilib. Son nəticədə isə hadisələrə Birinci Dünya Müharibəsi mane oldu, Britaniya Ordusunun tərkibində cəbhəyə yollanan millətçilər və yunionistlər Flandriya döyüşlərində hərbi əməliyyatlarda iştirak edən digər ölkələrin hərbçilərilə birlikdə ağır itkilərə məruz qaldılar. İrlandiya əhalisinin əksəriyyəti hələ də müstəqilliyə maraq göstərmirdi, amma müstəqil respublikanın qatı tərəfdarlarından ibarət kiçik bir qrup 1916-cı ildə Pasxa üsyanını təşkil elədi. Görünən o idi ki, üsyanın liderləri müvəffəqiyyət gözləmirdilər, sadəcə onların verdiyi qurbanın irland xalqını müstəqil respublika ideyası ətrafında birləşdirəcəyinə ümid edirdilər. Üsyan tezliklə yatırıldı, amma onun nəticələri təşkilatçıların gözləntilərini aşdı. Böyük Britaniya müharibə şəraitində olduğu zamanda ona olan hücum Britaniya əhalisini Yüklə 0,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|