Layihə International Alert və Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə həlli naminə Avropa
Yüklə 0,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
13
nəşr olunan ən yaşlı qəzetinin - “Belfas xəbərçisi”nin adını çəkmişdik. Bu qəzet XVIII əsrin sonunda Belfastın radikal ənənəsinə sadiq dissenterlər tərəfindən yaradılmışdı. Amma bu icma uğur qazanıb, qeyri-stabillikdən çəkinən isteblişmentin bir hissəsinə çevrildikcə qəzet məhz bu nöqteyi-nəzəri işıqlandırmağa başladı və nəticədə yunionizmin orqanına çevrildi. Digər tərəfdən, “Irish News” 1891-ci ildə yepiskop tərəfindən yaradılmışdı və şəxsi həyatında qalmaqal baş vermiş home rule uğrunda hərəkatın liderinə qarşı mübarizəyə xidmət edirdi. Bu gün də bu qəzetdə katoliklərin digər qəzetlərdə əks olunmayan maraqlarını ifadə edən informasiyalar yer alır. “Belfast teleqrafı” adlı axşam qəzeti də vardı, hansı ki, hazırda səhərlər nəşr olunur və kommersiya maraqlarına uyğun olaraq bütün cəmiyyətin maraqlarını təmin etməyə çalışır (yəni hər iki icmanın). Kommersiya nəşrlərindən başqa tərəflər öz qəzetlərini də çap edirdilər. Məsələn, respublikaçılar hərəkatının orqanı olan “An Phoblacht” onların nöqteyi-nəzərlərini oxuculara çatdırırdı. İrlanddilli icma isə irland dilində “Lá” qəzetinin nəşrini dəstəkləyirdi. Yerli icmalarda həmçinin qraffiti ənənəsi inkişaf etdi, onlar bundan yerli əhalinin düşüncəsinə və əhvalına təsir etmək üçün istifadə edirdilər. Eyni zamanda Şimali İrlandiyada ümumilikdə “Daily Mail” və“Daily Mirror” kimi London qəzetləri yerli nəşrlərdən daha çox satılır. Yayım KİV-nin vəziyyəti bir qədər fərqli idi, çünki BBC və “Telefis Eireann” radioları uyğun olaraq Britaniya və İrlandiya hakimiyyətləri tərəfindən yaradılmışdı. Dövlət şirkətləri olaraq onlar hadisələrin işıqlandırılmasına qərəzsiz yanaşmanı tələb edən Nizamnaməyə əsasən fəaliyyət göstərirdilər. Qərəzsiz deyəndə, bütün tərəf və aspektlərin işıqlandırılmasını təmin edən balanslaşdırılmış yanaşma nəzərdə tutulur. Şimali İrlandiyada “Ulster Television” müstəqil televiziyası təsis ediləndə, onun da üzərinə hadisələrin tərəfsiz işıqlandırılması öhdəliyi qoyuldu. İrlandiya Respublikasında hakimiyyət respublikaçılığı ciddi təhlükə kimi qəbul edən hakimiyyət senzura tətbiq edirdi, buna görə də respublikaçılar hərəkatının liderlərinin ictimai çıxışları qadağan olunmuşdu. 1988-ci ildən 1994-cü ilə qədər hakimiyyət tərəfindən Britaniya televiziya və radiosunda hər iki münaqişə tərəfinə aid silahlı qruplaşmaların tərəfdarlarının çıxışlarına qadağa qoyulmuşdu, buna görə də tele-raidioyayım zamanı onlara aid sitatları aktyorlar səsləndirirdi. RTÉ radiosu öz növbəsində Şimali İrlandiyanın böyük hissəsini əhatə edirdi, amma televiziyanın gəlişindən sonra hadisələrin radioda işıqlandırılması qeyri-bərabər oldu. Bu o demək idi ki, bütün “iğtişaşlar” dövründə cəmiyyət eyni xəbərləri dinləyib, izləmək və hər bir tərəfin liderlərinin şərhlərilə tanış olmaq imkanına malik idi. Bir çox başqa münaqişə vəziyyətlərindən fərqli olaraq, Şimali İrlandiya münaqişəsində xarici amillərin təsiri həlledici deyildi, qismən ona görə ki, İrlandiya strateji əhəmiyyəti olmayan periferiya regionudur. Buna baxmayaraq, onun ehtimal olunan strateji əhəmiyyəti Britaniyanın maraqlarını izah etmək üçün arqument olaraq göstərilirdi. Böyük Britaniya üçün, həqiqətən, qonşu adada qeyri-stabillik və ya xarici qüvvələrin təsiri arzuolunmaz idi. Və yalnız İkinci Dünya Müharibəsi zamanı, qismən də soyuq müharibə zamanı Şimali Atlantika hərbi əməliyyatlar səhnəsi oldu. Son “iğtişaşlar” zamanı Avropa Birliyi və ABŞ Şimali İrlandiya probleminin həllinə yardım etməkdə maraqlı idi, polkovnik Qəddafinin rəhbərliyi altında Liviya kimi dövlətlər isə üsyançılara yardım etməyə hazır idilər. Amerikadakı millətçi lobbi nəinki ABŞ hakimiyyətini münaqişənin nizamlanmasına cəlb etməyə, hətta onun bu məsələdə tutmalı olduğu mövqeyi müəyyən etməyə çalışırdı. ABŞ administrasiyası irland lobbisinin ölkənin daxili siyasətindəki vacib mövqeyini nəzərə alaraq, onun analiz və strategiyası ilə razı olmadığı hallarda da tələblərini təmin etməyə çalışırdı. Millətçilər və yunionistlər xaricdən gələn hər hansı dəstəkdə maraqlı idilər, Birləşmiş Krallıq isə istənilən, hətta ən xeyirxah dəstəyi də daxili işlərinə müdaxilə kimi qəbul edirdi və kənardan yardım etmək imkanlarını mənəvi, maliyyə və ekspert dəstəyinə qədər məhdudlaşdıracaq qüdrətə sahib idi. Nəticədə Birləşmiş Krallıq və İrlandiya öz aralarında münasibətlərin yaxşılaşdırılması haqda qərar qəbul etdilər, heç bir xarici qüvvə onları buna vadar edə bilməzdi. Yunionistlər və millətçilər də münasibətlərin normallaşdırılması ilə bağlı qərarı özləri qəbul etdilər və baxmayaraq ki, bu proses zamanı onlar xaricdən yardım alırdılar, amma nə Böyük Britaniya, nə İrlandiya, nə də dəgər maraqlı tərəflər sülh prosesində uğur qazana bilməmişdilər, o zamana kimi ki, münaqişə tərəfləri özləri bu cür addıma hazır olduqlarını hiss etdilər. 14
1. Bombalardan bülletenlərə: siyasi institutlar və Şimali İrlandiyada münaqişənin transformasiyası
Şimali İrlandiya münaqişəsinin öyrənilməsi digər münaqişələrin həlli üçün nə verə bilər? Məlum olduğu kimi, Tolstoy hesab edirdi ki, hər bədbəxt ailənin bədbəxtliyi digərinə bənzəməz. Bu qənaəti etnosiyasi münaqişələrə də aid eləmək olar: hər bir etnosiyasi münaqişə unikaldır. Üstəlik yaddan çıxarmaq lazım deyil ki, tarixi kontekstlərdən qaynaqlanaraq, postsovet məkanındakı münaqişələrlə Qərbi Avropadakı münaqişələr bir- birindən prinsipial olaraq fərqlənir. Şimali İrland münaqişəsi və postsovet məkanındakı münaqişələr arasındakı çoxsaylı fərqlər münaqişənin konkret həll yollarına dair sxemləri bir kontekstdən digərinə daşımaq cəhdlərini tamamən mənasızlaşdırır. Münaqişənin konfiqurasiyası və tərəflərin mövqeyinə dair struktur analogiyalar aparmaq cəhdləri (məsələn, “tərəflərin biri üçün öz müqəddəratını təyin etmə prinsipi, digəri üçünsə ərazi bütövlüyü prinsipi daha önəmlidir”) real vəziyyətlə səsləşmir. Odur ki, münaqişənin həlli ilə bağlı irland təcrübəsindən hansısa konkret reseptin digər münaqişəyə tətbiqi haqda bəri başdan unutmaq olar. Amma struktur fərqlərinə baxmayaraq (bəlkə də məhz onların sayəsində), Şimali İrlandiya münaqişəsinin öyrənilməsi sülh prosesinin əsasını təşkil etməli olan bəzi prinsipləri ortaya çıxarmağa imkan verir. Bu prinsiplər prosesin uğurlu olması üçün şansı aptıra bilər. Demokratiya fəaliyyətdə: siyasi institutlar münaqişənin transformasiyası vasitəsi kimi Belfast ətrafındakı Stormont qəsrinin zallarından birində Qafqazdan olan araşdırmaçılarla Şimali İrlandiya qanunvericilik orqanının deputatları arasında görüş baş verir. Qanunvericilik Assambleyasının deputatları danışır. İlk kəlmələrindən onların hansı icmaları və hansı partiyaları təmsil etdiklərini anlamaq mümkündür. Onlardan biri – bəstə boylu, qarayanız, qara saçlı, dərin baxışlı adam müstəmləkəçilikdən və işğaldan danışır: “Təqribən 800 il əvvəl Britaniya işğalçıları İrlandiyaya soxuldular və o zamandan problemlər başladı”. Burada söz oyunu var: o, “troubles” sözündən istifadə edir, adətən, Şimali İrlandiya münaqişəsini bu sözlə ifadə edirlər, odur ki, onun sözlərini münaqişənin 800 ildir davam etdiyi kimi anlamaq olar. Cüssəli, yumru sifətli, mavi gözlü sarışın olan digər deputat yüngül istehzalı təbəssümlə cavab verir: “Siz necə də məharətlə 800 illik tarixi bir cümləyə yerləşdirə bildiniz”. Şinn Feyn partiyasından olan birinci deputat danışır ki, döyüşlərdə iştirak edib və 18 il Britaniya həbsxanasında cəza çəkib. Onun Demokratik yunionist partiyasından olan həmkarının keçmişi də az təlatümlü deyil: o, Britaniya ordusunda könüllü olub, həyat yoldaşı isə Olster polisində xidmət edib və respublikaçılarla qarşıdurma zamanı yaralanıb. Amma indi onlar Şimali İrlandiya parlamentinin bir otağında oturublar, çay içir, yağlı, cemli kökə yeyirlər. Onlardan biri birinci dəfə deyil ki, səsləndirdiyi çıxışda Britaniya rejimini müstəmləkəçi siyasətdə günahlandırır, digəri də birinci dəfə deyil ki, bu cür çıxışa istehza ilə cavab verərək İrlandiya Respublikasını lağa qoyur və deyir ki, respublika ona görə uzun müddət Londondan ayrılıb müstəqil olmaq uğrunda mübarizə apardı ki, Brüsselə tabe olmaq üçün ondan imtina eləsin. Hiss olunur ki, onların istinad etdikləri siyasi mövqelər tamamilə ziddir. Üstəlik çox mümkündür ki, iyirmi il əvvəl döyüş meydanında üz-üzə gələ biləcək bu insanlar ürəklərinin dərinliyində hələ də bir-birilərini düşmən hesab edirlər. Amma buna rəğmən, bahalı kostyumlu orta yaşlı bu hörmətli kişilərin nə vaxtsa əllərində avtomat dalanda düşmən güddüyünü təsəvvür eləmək mümkün deyil.
Stormont qəsrindəki bu otaqda baş verənlər son on illiklər ərzində Şimali İrlandiya siyasətində baş verənlərə metafora ola bilər. Münaqişə heç yana getməyib: cəmiyyət yenə də parçalanmış vəziyyətdədir, hər iki tərəfdən Yüklə 0,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|