13
nəşr olunan ən yaşlı qəzetinin - “Belfas xəbərçisi”nin adını çəkmişdik. Bu qəzet XVIII əsrin sonunda Belfastın
radikal ənənəsinə sadiq dissenterlər tərəfindən yaradılmışdı. Amma bu icma uğur qazanıb, qeyri-stabillikdən
çəkinən isteblişmentin bir hissəsinə çevrildikcə qəzet məhz bu nöqteyi-nəzəri işıqlandırmağa başladı və
nəticədə yunionizmin orqanına çevrildi. Digər tərəfdən, “Irish News” 1891-ci ildə yepiskop tərəfindən
yaradılmışdı və şəxsi həyatında qalmaqal baş vermiş home rule uğrunda hərəkatın liderinə qarşı mübarizəyə
xidmət edirdi. Bu gün də bu qəzetdə katoliklərin digər qəzetlərdə əks olunmayan maraqlarını ifadə edən
informasiyalar yer alır. “Belfast teleqrafı” adlı axşam qəzeti də vardı, hansı ki, hazırda səhərlər nəşr olunur və
kommersiya maraqlarına uyğun olaraq bütün cəmiyyətin maraqlarını təmin etməyə çalışır (yəni hər iki
icmanın). Kommersiya nəşrlərindən başqa tərəflər öz qəzetlərini də çap edirdilər. Məsələn, respublikaçılar
hərəkatının orqanı olan “An Phoblacht” onların nöqteyi-nəzərlərini oxuculara çatdırırdı. İrlanddilli icma isə
irland dilində “Lá” qəzetinin nəşrini dəstəkləyirdi. Yerli icmalarda həmçinin qraffiti ənənəsi inkişaf etdi, onlar
bundan yerli əhalinin düşüncəsinə və əhvalına təsir etmək üçün istifadə edirdilər. Eyni zamanda Şimali
İrlandiyada ümumilikdə “Daily Mail” və“Daily Mirror” kimi London qəzetləri yerli nəşrlərdən daha çox satılır.
Yayım KİV-nin vəziyyəti bir qədər fərqli idi, çünki BBC və “Telefis Eireann” radioları uyğun olaraq Britaniya və
İrlandiya hakimiyyətləri tərəfindən yaradılmışdı. Dövlət şirkətləri olaraq onlar hadisələrin işıqlandırılmasına
qərəzsiz yanaşmanı tələb edən Nizamnaməyə əsasən fəaliyyət göstərirdilər. Qərəzsiz deyəndə, bütün tərəf və
aspektlərin işıqlandırılmasını təmin edən balanslaşdırılmış yanaşma nəzərdə tutulur. Şimali İrlandiyada “Ulster
Television” müstəqil televiziyası təsis ediləndə, onun da üzərinə hadisələrin tərəfsiz işıqlandırılması öhdəliyi
qoyuldu. İrlandiya Respublikasında hakimiyyət respublikaçılığı ciddi təhlükə kimi qəbul edən hakimiyyət
senzura tətbiq edirdi, buna görə də respublikaçılar hərəkatının liderlərinin ictimai çıxışları qadağan olunmuşdu.
1988-ci ildən 1994-cü ilə qədər hakimiyyət tərəfindən Britaniya televiziya və radiosunda hər iki münaqişə
tərəfinə aid silahlı qruplaşmaların tərəfdarlarının çıxışlarına qadağa qoyulmuşdu, buna görə də tele-raidioyayım
zamanı onlara aid sitatları aktyorlar səsləndirirdi.
RTÉ radiosu öz növbəsində Şimali İrlandiyanın böyük hissəsini əhatə edirdi, amma televiziyanın gəlişindən
sonra hadisələrin radioda işıqlandırılması qeyri-bərabər oldu. Bu o demək idi ki, bütün “iğtişaşlar” dövründə
cəmiyyət eyni xəbərləri dinləyib, izləmək və hər bir tərəfin liderlərinin şərhlərilə tanış olmaq imkanına malik idi.
Bir çox başqa münaqişə vəziyyətlərindən fərqli olaraq, Şimali İrlandiya münaqişəsində xarici amillərin təsiri
həlledici deyildi, qismən ona görə ki, İrlandiya strateji əhəmiyyəti olmayan periferiya regionudur. Buna
baxmayaraq, onun ehtimal olunan strateji əhəmiyyəti Britaniyanın maraqlarını izah etmək üçün arqument
olaraq göstərilirdi. Böyük Britaniya üçün, həqiqətən, qonşu adada qeyri-stabillik və ya xarici qüvvələrin təsiri
arzuolunmaz idi. Və yalnız İkinci Dünya Müharibəsi zamanı, qismən də soyuq müharibə zamanı Şimali Atlantika
hərbi əməliyyatlar səhnəsi oldu. Son “iğtişaşlar” zamanı Avropa Birliyi və ABŞ Şimali İrlandiya probleminin
həllinə yardım etməkdə maraqlı idi, polkovnik Qəddafinin rəhbərliyi altında Liviya kimi dövlətlər isə üsyançılara
yardım etməyə hazır idilər. Amerikadakı millətçi lobbi nəinki ABŞ hakimiyyətini münaqişənin nizamlanmasına
cəlb etməyə, hətta onun bu məsələdə tutmalı olduğu mövqeyi müəyyən etməyə çalışırdı. ABŞ administrasiyası
irland lobbisinin ölkənin daxili siyasətindəki vacib mövqeyini nəzərə alaraq, onun analiz və strategiyası ilə razı
olmadığı hallarda da tələblərini təmin etməyə çalışırdı.
Millətçilər və yunionistlər xaricdən gələn hər hansı dəstəkdə maraqlı idilər, Birləşmiş Krallıq isə istənilən, hətta
ən xeyirxah dəstəyi də daxili işlərinə müdaxilə kimi qəbul edirdi və kənardan yardım etmək imkanlarını mənəvi,
maliyyə və ekspert dəstəyinə qədər məhdudlaşdıracaq qüdrətə sahib idi. Nəticədə Birləşmiş Krallıq və İrlandiya
öz aralarında münasibətlərin yaxşılaşdırılması haqda qərar qəbul etdilər, heç bir xarici qüvvə onları buna vadar
edə bilməzdi. Yunionistlər və millətçilər də münasibətlərin normallaşdırılması ilə bağlı qərarı özləri qəbul
etdilər və baxmayaraq ki, bu proses zamanı onlar xaricdən yardım alırdılar, amma nə Böyük Britaniya, nə
İrlandiya, nə də dəgər maraqlı tərəflər sülh prosesində uğur qazana bilməmişdilər, o zamana kimi ki, münaqişə
tərəfləri özləri bu cür addıma hazır olduqlarını hiss etdilər.
14
1. Bombalardan bülletenlərə: siyasi institutlar və Şimali
İrlandiyada münaqişənin transformasiyası
Mikael Zolyan
Şimali İrlandiya münaqişəsinin öyrənilməsi digər münaqişələrin həlli üçün nə verə bilər? Məlum olduğu kimi,
Tolstoy hesab edirdi ki, hər bədbəxt ailənin bədbəxtliyi digərinə bənzəməz. Bu qənaəti etnosiyasi münaqişələrə
də aid eləmək olar: hər bir etnosiyasi münaqişə unikaldır. Üstəlik yaddan çıxarmaq lazım deyil ki, tarixi
kontekstlərdən qaynaqlanaraq, postsovet məkanındakı münaqişələrlə Qərbi Avropadakı münaqişələr bir-
birindən prinsipial olaraq fərqlənir. Şimali İrland münaqişəsi və postsovet məkanındakı münaqişələr arasındakı
çoxsaylı fərqlər münaqişənin konkret həll yollarına dair sxemləri bir kontekstdən digərinə daşımaq cəhdlərini
tamamən mənasızlaşdırır. Münaqişənin konfiqurasiyası və tərəflərin mövqeyinə dair struktur analogiyalar
aparmaq cəhdləri (məsələn, “tərəflərin biri üçün öz müqəddəratını təyin etmə prinsipi, digəri üçünsə ərazi
bütövlüyü prinsipi daha önəmlidir”) real vəziyyətlə səsləşmir. Odur ki, münaqişənin həlli ilə bağlı irland
təcrübəsindən hansısa konkret reseptin digər münaqişəyə tətbiqi haqda bəri başdan unutmaq olar. Amma
struktur fərqlərinə baxmayaraq (bəlkə də məhz onların sayəsində), Şimali İrlandiya münaqişəsinin öyrənilməsi
sülh prosesinin əsasını təşkil etməli olan bəzi prinsipləri ortaya çıxarmağa imkan verir. Bu prinsiplər prosesin
uğurlu olması üçün şansı aptıra bilər.
Demokratiya fəaliyyətdə: siyasi institutlar münaqişənin transformasiyası
vasitəsi kimi
Belfast ətrafındakı Stormont qəsrinin zallarından birində Qafqazdan olan araşdırmaçılarla Şimali İrlandiya
qanunvericilik orqanının deputatları arasında görüş baş verir. Qanunvericilik Assambleyasının deputatları
danışır. İlk kəlmələrindən onların hansı icmaları və hansı partiyaları təmsil etdiklərini anlamaq mümkündür.
Onlardan biri – bəstə boylu, qarayanız, qara saçlı, dərin baxışlı adam müstəmləkəçilikdən və işğaldan danışır:
“Təqribən 800 il əvvəl Britaniya işğalçıları İrlandiyaya soxuldular və o zamandan problemlər başladı”. Burada
söz oyunu var: o, “troubles” sözündən istifadə edir, adətən, Şimali İrlandiya münaqişəsini bu sözlə ifadə edirlər,
odur ki, onun sözlərini münaqişənin 800 ildir davam etdiyi kimi anlamaq olar. Cüssəli, yumru sifətli, mavi gözlü
sarışın olan digər deputat yüngül istehzalı təbəssümlə cavab verir: “Siz necə də məharətlə 800 illik tarixi bir
cümləyə yerləşdirə bildiniz”.
Şinn Feyn partiyasından olan birinci deputat danışır ki, döyüşlərdə iştirak edib və 18 il Britaniya həbsxanasında
cəza çəkib. Onun Demokratik yunionist partiyasından olan həmkarının keçmişi də az təlatümlü deyil: o,
Britaniya ordusunda könüllü olub, həyat yoldaşı isə Olster polisində xidmət edib və respublikaçılarla
qarşıdurma zamanı yaralanıb. Amma indi onlar Şimali İrlandiya parlamentinin bir otağında oturublar, çay içir,
yağlı, cemli kökə yeyirlər. Onlardan biri birinci dəfə deyil ki, səsləndirdiyi çıxışda Britaniya rejimini
müstəmləkəçi siyasətdə günahlandırır, digəri də birinci dəfə deyil ki, bu cür çıxışa istehza ilə cavab verərək
İrlandiya Respublikasını lağa qoyur və deyir ki, respublika ona görə uzun müddət Londondan ayrılıb müstəqil
olmaq uğrunda mübarizə apardı ki, Brüsselə tabe olmaq üçün ondan imtina eləsin. Hiss olunur ki, onların
istinad etdikləri siyasi mövqelər tamamilə ziddir. Üstəlik çox mümkündür ki, iyirmi il əvvəl döyüş meydanında
üz-üzə gələ biləcək bu insanlar ürəklərinin dərinliyində hələ də bir-birilərini düşmən hesab edirlər. Amma buna
rəğmən, bahalı kostyumlu orta yaşlı bu hörmətli kişilərin nə vaxtsa əllərində avtomat dalanda düşmən
güddüyünü təsəvvür eləmək mümkün deyil.
Stormont qəsrindəki bu otaqda baş verənlər son on illiklər ərzində Şimali İrlandiya siyasətində baş verənlərə
metafora ola bilər. Münaqişə heç yana getməyib: cəmiyyət yenə də parçalanmış vəziyyətdədir, hər iki tərəfdən