Layihə International Alert və Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə həlli naminə Avropa
Yüklə 0,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
15
çoxları bir-birini düşmən hesab edir, hər tərəfin keçmişə dair qarşı tərəfin təsəvvürünə qətiyyən uyğun gəlməyən öz narrativi var. Demək olar ki, nəticədə Şimali İrlandiya probleminin necə həll edilməli olduğu ilə bağlı təsəvvürlər də eyni cür ziddiyyət təşkil edir. Həmsöhbətlərimizdən birinin dediyi kimi, katoliklərin əksəriyyəti hələ də inanır ki, nə vaxtsa şimal cənubla birləşəcək, protestantların çoxu üçün isə bu perspektiv dünyanın sonu kimi bir şeydi. Amma 20-30 il əvvəl mövcud olmuş vəziyyətdən fərqli olaraq, bu gün dövlət özünü İrlandiya ilə identifikasiya edənləri düşmən hesab etmir və onlar da öz növbələrində dövlət aparatı və orada çalışanlara bu gözlə baxmırlar.
Qeyd etmək lazımdır ki, Şimali İrlandiya idarəetmə sistemi yetərincə mürəkkəbdir və çətin ki, onu səmərəli idarəetmənin ideal modeli hesab etmək olar. Amma o ən əsas məsələdə effektlidir: bu gün Şimali İrlandiyada partlayış və atışma çox nadir hallarda baş verir. Əlbəttə, regionda siyasi zorakılığın bitdiyini iddia eləmək, yumşaq desək, çox tezdir, amma Şimali İrlandiyada siyasi zorakılıq səviyyəsi Saziş imzalanana qədərki dövrlə heç müqayisə oluna bilməz. Əlbəttə, indi də zorakılıqla bağlı toqquşmalar baş verir, bəzən isə məsələ arxasında sülh Sazişi ilə barışmayan təşkilatların (yəni “dissidentlərin”) dayandığı terror aktlarına qədər gedib çıxır. 2013- cü ilin yazında olduğu kimi, ara-sıra kütləvi iğtişaşlar baş verir. Amma ümumilikdə bu gün zorakılıq səviyyəsinə görə Şimali İrlandiya Avropanın istənilən başqa regionundan çox da fərqlənmir.
Hazırda Şimali İrlandiyada qanunverici hakimiyyət Qanunverici Assambleyaya (Legislative Assembly) məxsusdur. Baxmayaraq ki, Qanunverici Assambleya da 1920-ci illərin qanunverici hakimiyyətinin iqamətgahı olan Stormont qəsrində oturur, amma bugünkü Stormont Şimali İrlandiyanın yaranışından 1972-ci ildə Londondan birbaşa idarəetmə tətbiq edilənə qədər onilliklər ərzində mövcud olan rejimdən tamamilə fərqlidir (qanunverici orqanı oturduğu iqamətgahın adı ilə adlandırmaq qəbul olunub, analoji olaraq Britaniya Parlamentini “Vestminster” adlandırırlar). Hakimiyyətin katoliklər və protestantlar arasında bölgüsünün mürəkkəb sistemindən ibarət olan bugünkü Stormont – onilliklərlə sürən münaqişənin və elə o qədər uzun sürən sülh prosesinin nəticəsidir.
Şimali İrlandiyada bu gün çoxları demokratik institutların işindən narazıdır. İdarəetmə sistemini mürəkkəb və qeyri-çevikliyinə görə, hakim partiyanı isə hər iki icmanın daha azsaylı partiyalarını marginallaşdıraraq Şimali İrlandiyada hakimiyyətini inhisara aldığına görə qınayırlar. Çoxları yeni siyasi sistem çərçivəsində keçmiş silahlıların (həmçinin qətl və digər ağır cinayətlərə görə həbs cəzası çəkmiş insanların) mötəbər siyasətçi olmaq imkanı əldə etməsindən narazıdır. Nəhayət, bəziləri Şimali İrlandiya idarəetmə sistemini cəmiyyətin dini əlamətinə görə parçalanmasını əks etdirdiyinə və bu vəziyyəti konservasiya etdiyinə görə tənqid edirlər. Bu narazılığı anlamaq mümkündür. Amma hətta bu institutların dövlət idarəçiliyində yetərincə səmərəli olmadığını qəbul etsək də, onların münaqişənin transformasiyası vasitəsi kimi səmərəli olduğunu etiraf etmək lazımdır. Beləliklə, Şimali İrlandiyada münaqişəni siyasi zorakılıq müstəvisindən demokratik partiyalı siyasət müstəvisinə keçirmək necə mümkün oldu?
Kim kimdir: münaqişənin əsas aktorları və onların mövqeləri Məlum olduğu kimi, Şimali İrlandiyanın əhalisi yalnız dini əlamətinə görə deyil, həm də siyasi baxışlarına görə fərqlənən icmalara bölünüb. Özlərini protestant kimi identifikasiya edənlərin çoxu Birləşmiş Krallıqların tərkibində Şimali İrlandiyanın statusunun saxlanmasının tərəfdarıdır. Bu mövqeni yunionizm, onun tərəfdarlarını isə yunionistlər (“union” sözündən götürülüb, yəni Birləşmiş Krallıqla ittifaq) və ya loyalistlər (“loyal” sözündən götürülüb, yəni Britaniya tacına loyal) adlandırırlar. Protestant-yunionistlərin əksəriyyəti ənənəvi olaraq Ulster Yunionist Partiyasına (UUP) səs veriblər. Münaqişə gedişatında bir sıra başqa yunionist siyasi təşkilatlar da ortaya çıxdı, onlar bir qayda olaraq bir-birindən daha radikal olmaları ilə seçilirdilər. Onlardan biri keşiş İen Peyslinin rəhbərlik etdiyi Demokratik Yunionist partiyası (DUP) nəticədə populyarlığına görə Ulster Yunionist partiyasını geridə qoydu və hazırda yunionist icmasını təmsil edən əsas siyasi qüvvədir.
16
Siyası partiyalardan başqa protestantları birləşdirən bu və ya digər dərəcədə formal strukturlar mövcuddur. Onların arasında Narıncılar Ordeni (Orange Order) xüsusi yer tutur. Ordenin nüfuzu əsrlərin ənənəsinə və həmçinin ən müxtəlif protestant təşkilatlarının – siyasi partiyalardan tutmuş silahlı dəstələrə qədər - nümayəndələrini özündə cəmləşdirməsinə əsaslanır. Nəhayət, münaqişədə loyalistlərin silahlı dəstələri xüsusi rol oynayib. Onların arasında ən məşhurları Ulster Könüllü Qüvvələri (UVF, Ulster Volunteer Force), Usterin Mübafiə Assosiasiyası (UDA, Ulster Defense Association) və s. idi. Əgər protestantların çoxu yunionist siyasi ideologiyasının daşıyıcıları idisə, özlərini katolik sayanların çoxu “millətçi” idi və Şimali İrlandiyanın İrlandiya Respublikasının 5 birləşməyini istəyirdilər. Katoliklər siyasi mübarizənin leqal (“konstitusion”) metodlarının və silahlı mübarizə tərəfdarlarına bölünürdülər. Leqal mübarizə yolunun tərəfdarı olan əsas katolik partiyası Şimali İrlandiya yaranandan 1960-cı illərə qədər mövcud olmuş Millətçi partiya idi, amma onun dövlət idarəçiliyinə təsiri minimaldır. 1960-cı illərin sonlarında onun yerini vətəndaş haqları uğrunda hərəkatda fəal olan Sosial-Demokrat Leyborist partiyası (SDLP) tutdu. Münaqişənin eskalasiyası dərəcəsinə görə getdikcə hərbləşmiş qruplaşmalar daha nüfuzlu mövqe tuturdular. Bu cür qruplaşmalar arasında isə ən nüfuzlusu tezliklə İrlandiya Respublika Ordusu oldu (Irish Republican Army). 1970-ci illərin əvvəlində bu qruplaşma iki qanada ayrıldı: silahlı mübarizəni dayandıran Rəsmi IRA və mübarizəni terrorçu üsullarla davam etdirən “Müvəqqəti” IRA (Provisional IRA). Tədricən Müvəqqəti IRA münaqişənin əsas aktorlarından oldu, Rəsmi IRA-nın nüfuzu isə yox dərəcəsinə endi. Adətən, 1970-ci illərin ortalarından başlayaraq, hadisələrin təsvirində IRA-nın adı çəkildiyi zaman məhz “Müvəqqəti” IRA nəzərdə tutulur. Nəticədə hərbləşmiş qruplaşmalar siyasi mübarizə metoduna keçdikcə IRA ilə bağlı olan Şinn Feyn partiyasının nüfuzu artdı. Onun liderləri arasında ən tanınmışları Cerri Adams və Martin Makqinness 6 idi. Gördüyümüz kimi, siyasi partiyaların əksəriyyəti açıq-aşkar icma xarakteri daşıyırdı. İcma siyasəti çərçivəsindən çıxmağa can atan katolik və protestantları özündə birləşdirən alyansın Liberal partiyası bu baxımdan istisna təşkil edirdi. Britaniya partiyalarının – mühafizəkarlar, leyboristlər və liberal-demokratlar – Şimali İrlandiyadakı rolu məhdud idi. Şimali İrlandiyanın əhalisi sağçılara və ya solçulara səs vermirdilər, onlar “yaşıllara” (yəni bütöv İrlandiya tərəfdarları) və ya “narıncılara” (yəni yunionistlər) səs verirdilər. Ümumilikdə “yaşıllar” özlərini siyasi spektorun sol qütbünə aid edir, “narıncılar” isə özlərini daha çox sağçılarla identifikasiya edirlər. Amma bəzən sosial-iqtisadi məsələlərlə bağlı partiyaların mövqeləri Şimali İrlandiyanın statusu ilə bağlı mövqeləri qədər seçicilər üçün önəmli rol oynamırdı. Yerli aktorlardan başqa təbii ki, münaqişənin tərəflərindən biri də Birləşmiş Krallıq hakimiyyəti idi. Londonla loyalistlərin mövqelərindəki aşkar korrelyasiyaya baxmayaraq, Britaniya hakimiyyəti neytrallığını qorumağa çalışırdı. London rəsmi olaraq bəyan edirdi ki, Şimali İrlandiya əhalisinin öz müqəddəratını həll etmə haqqını tanıyır və region əhalisinin istənilən demokratik iradə ifadəsinin nəticəsini qəbul etməyə hazırdır. Londonun rəğbəti həmçinin Vestminsterdə hansı partiyanın hakimiyyətdə olmasından asılı olaraq dəyişirdi. Hesab olunur ki, mühafizəkarlar yunionistləri dəstəkləməyə meylli idilər, leyboristlər isə neytrallıqlarını qorumağa çalışırdılar, hətta müəyyən dərəcədə mülayim millətçilərə rəğbət duyurdular. Amma bu sxem heç də həmişə işləmirdi. Londonun hər iki icma ilə balanslı münasibət saxlaması Şimali İrlandiyanın özündə birmənalı qarşılanmırdı.
5 “Millətçi” termini İrlandiya kontekstində postsovet kontekstində olduğu kimi radikalizm çaları daşımır; irlandlarda “millətçi” adlandırılanlar ölçülü baxışlara sahib ola bilirlər. 6 “Şinn Feyn” və “IRA” adları əsrin əvvəllərində mövcud olmuş analoji təşkilatların adlarını ifadə edir. Amma onlarla bilavasitə geneoloji əlaqəsi yoxdur, hərçənd özlərini ideoloji planda onların davamçıları hesab edirlər. Yüklə 0,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|