17
Millətçilərin çoxu hələ də Britaniya hakimiyyətində düşmən görürdü və bu cəhdləri hiylə, ikiüzlülük kimi qəbul
edirdi. Yunionistlərin çoxu isə Londonun balansı qorumaq cəhdini qorxaqlıq və ya satqınlıq kimi yozurdu.
İrlandiya Respublikasının hakimiyyətinə gəlincə, onu birmənalı şəkildə münaqişə tərəfi adlandırmaq çətindir.
Düzdür, XX əsr boyu Dublində İrlandiyanın bölünməsini çəkinmədən tarixi ədalətsizlik adlandırırdılar və bir gün
bu ədalətsizliyin bərpa olunacağına ümid edirdilər, hətta bu, respublikanın konstitusiyasında da öz əksini
tapmışdı. Amma bu yöndə heç kim heç vaxt real addım atmamışdı: hamı anlayırdı ki, İrlandiya silahlı
münaqişəyə qarışmaq niyyətində deyil. İrlandiyanın Şimalda yaşayan katoliklərə dəstəyi əsasən mənəvi və
humanitar yardımla məhdudlaşırdı. İrlandların hərbləşdirilmiş təşkilatları İrlandiya Respublikasının ərazisində
rəsmi Dublinin razılığı olmadan fəaliyyət göstərirdi. Əksinə, Dublin Şimali İrlandiyanın SPLP kimi dinc
“konstitusiya” millətçilərini dəstəkləyirdi və IRA kimi qrupların terrorçu metodlarını birmənalı şəkildə pisləyirdi.
Amma bununla belə, İrlandiya hakimiyyəti, heç şübhəsiz ki, Şimali İrlandiya sülh prosesinin ən önəmli
aktorlarından biridir: onun iştirakı olmadan münaqişənin həlli mümkün olmazdı.
Güman ki, Şimali İrlandiya münaqişəsini digərlərindən fərqləndirən əsas cəhət dünya və regionun böyük
dövlətlərinin bu ərazidə hər hansı geosiyasi maraqlarının toqquşmamasında idi. Adətən, böyük dövlətlərin
toqquşan maraqları etnosiyasi münaqişələrin ayrılmaz hissəsi kimi qəbul edilir. Şimali İrlandiyanın Qərbi
Avropadakı coğrafi mövqeyi ondan xəbər verirdi ki, buranın əhalisi nə soyuq müharibə zamanı, nə də ondan
sonra supergüclərin geosiyasi maraqlarının girovuna çevrilməyəcək. Dünya supergüclərindən ancaq ABŞ Şimali
İrlandiyadakı vəziyyətə fəal maraq göstərirdi. Bu da iki amillə şərtlənirdi: ABŞ və Birləşmiş Krallıq arasındakı
tərəfdaşlıq əlaqələri və ABŞ-da çoxmilyonluq irland diasporunun mövcud olması ilə. Üstəlik müəyyən dərəcədə
bir-birini tarazlayan bu iki amilin mövcudluğu ABŞ-a öz neytrallığını qorumağa imkan verirdi və bu ölkəni
praktiki olaraq ideal vasitəçiyə çevirirdi. Amerikalı vasitəçi Corc Mitçellin iştirakı və 1995-ci ildə ABŞ prezidenti
Bill Klintonun Şimali İrlandiyaya səfəri Şimali İrlandiya sülh prosesinin Müqəddəs Cümə Sazişi ilə bitməsinə
xidmət etmiş əsas amillərdən idi.
Hər şey nədən başladı: parçalanmış cəmiyyətdə tarix və identiklik
Məşhur irland qrupu “Krenberiz”in bir mahnısında belə bir sətir var: “Sənin başında 1916-nın havası var” («It's
1916 in your head»). Bu sətrin mənası 90-cı illərin əvvəllərində bütün dünyada bu qrupu dinləyən tineycerlər
üçün o qədər də anlaşılan deyildi. Amma İrlandiyanın özündə “Krenberiz” dinləyiciləri üçün hər şey yetərincə
aydın idi: 1916-cı ildə pasxa qeyd olunan bazar günündə Dublində Pasxa Üsyanı baş vermişdi. Bu üsyan
İrlandiyanın müstəqillik əldə elədiyi prosesin başlanğıcı olmuşdu. Üsyan gözlənildiyi kimi uğursuzluqla
nəticələndi. Amma Britaniya hakimiyyətinin həyata keçirdiyi edam əks-effekt verdi: hərbi məğlubiyyət “mənəvi
qalibiyyətə” çevrildi. Güllələnmələri üsyan liderlərini qəhrəmana çevirdi və İrlandiyanın müstəqilliyi uğrunda
mübarizə nəhəng stimul qazandı. Demək olar ki, bu döyüş İngiltərədə hakimiyyət uğrunda mübarizənin tərkib
hissəsi idi. Bununla belə, bu tarix əksər protestantlar üçün qəhrəmanlıq səhifəsi, əksər katoliklər üçün isə faciə
idi. Hər halda əgər siz İrlandiyada yaşayırsınızsa, bu tarixləri unutmanız mümkün deyil. Şimali irlandiyalı müəllif
Ferqal Kokreyn 1690 ədədini bank kartının şifrəsi kimi istifadə edən bir şimali irlandiyalı professor haqda
danışır, professor əmin idi ki, rəqəmlərin bu kombinasiyasını heç vaxt unutmayacaq
7
.
London taxtında protestant sülaləsinin möhkəmlənməsi o demək idi ki, bir neçə əsr ərzində protestantlar bir
sıra üstünlüklərə malik idilər, katoliklər isə İrlandiyada çoxluq təşkil etmələrinə rəğmən diskriminasiyaya məruz
qalırdılar. Bununla belə, “millətçi-katoliklər”lə “yunionist-protestantlar”ın nisbəti heç də həmişə ötən əsrin
ikinci yarısında olduğu kimi bu qədər birmənalı olmurdu. Beləliklə, diskriminasiya yalnız katoliklərə qarşı deyil,
həm də rəsmi anqlikan kilsəsinə mənsub olan protestant denominasiyalarına qarşı da tətbiq edilirdi. Şübhəsiz
ki, ümumilikdə katoliklər əksərən Londona müxalifətdə idilər, protestantların əksəriyyəti isə Britaniya
7
F. Cochrane, Northern Ireland: the Reluctant Peace, New Haven and London: Yale University Press, 2013, p.7.
18
hakimiyyətini dəstəkləyirdi. Hərçənd iki qrup arasındakı sosial və dini fərqlərə baxmayaraq, bəzi protestantlar
İrlandiyada XVIII-XIX əsr milli hərəkatlarında önəmli rol oynayırdılar. Məsələn, Britaniya hakimiyyətinə qarşı
1798-ci il üsyanında həm protestantlar, həm də katoliklər iştirak edirdilər. Hətta XX əsrin əvvəllərində
İrlandiyanın müstəqilliyinin tərəfdarları arasında protestantlar da vardı: məsələn, ən məşhur irland şairlərindən
biri olan Yeyts protestant idi, amma bu onun milli hərəkatı dəstəkləməyinə mane olmurdu
8
.
Amma tədricən irland milliyyətçiliyi çərçivəsində milli kimliyin etnomədəni və dini interpretasiyasına dair
tendensiya daha aydın oldu: yeni formalaşmış respublikada milli identikliyi təşkil edən əsas sütunlar kimi
katoliklik və irland dili qəbul edildi. Bunlardan heç biri müxtəlif dinlərə tapınan irlandları birləşdirmək üçün əsas
ola bilməzdi, üstəlik irland identikliyinin bu cür yozumu katolik irlandlar tərəfindən birmənalı qarşılanmırdı.
İrland milliyyətçiliyini araşdıran Riçard İnqliş qeyd edir ki, irland dilini canlandırmaq cəhdi və katolik
identikliyinin vurğulanması adanın cənub hissəsində onsuz da özünü rahat hiss eləməyən protestantları
getdikcə daha çox qorxudurdu
9
.
Öz növbəsində protestantların əksəriyyəti XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində özlərini muxtar və ya müstəqil
İrlandiyanın bir hissəsi kimi görmürdülər. İrlandiyanın müstəqilliyi uğrunda hərəkat rəsmi və aqressiv xarakter
aldıqca Olster protestantları da qüvvələrini səfərbər etməyə başladılar. Onlar aydın şəkildə Britaniya
hakimiyyətinə göstərdilər ki, əgər İrlandiya avtonom və ya müstəqil dövlət olsa, onlar da əllərinə silah alıb öz
haqlarını qorumaq niyyətindədirlər. Bu proseslərin nəticəsində Olster protestant-yunionistlərin liderləri yeni
formalaşmış Şimali İrlandiyada siyasi institutların nəzarətini tamamilə ələ keçirdilər.
İcmalardan birinin nəzarəti onilliklər boyunca 1960-cı illərin sonuna qədər davam elədi. Münaqişənin
eskalasiya dərəcəsinə görə aydın oldu ki, siyasi sistem daha işləmir, amma bu sistemi hər iki icmanın
maraqlarını ifadə edəcək daha açıq və inklüziv sistemlə əvəzləmək cəhdləri uğursuz oldu. Regionda Londonun
bilavasitə idarəetməsi tətbiq olundu. Faktiki olaraq ancaq 1998-ci ildə imzalanan Müqəddəs Cümə Sazişindən
sonra Şimali İrlandiyada regionda yaşayan bütün icmaların maraqlarını ifadə edən siyasi sistem formalaşmağa
başladı.
Sülh prosesi: ilk cəhd
Müqəddəs Cümə Sazişinin imzalanması ilə yekunlaşan sülh prosesi münaqişənin sülh yolu ilə həlli
istiqamətində ilk cəhd deyildi. 70-ci illərin əvvəllərində də belə bir cəhd olmuşdu: Müqəddəs Cümə Sazişinin
əsasını təşkil edən 3 prinsipdən bəziləri 1974-cü ilin Sanninqdeyl Sazişində artıq tətbiq olunmuşdu. Bununla
belə, Sanninqdeyl Sazişi müvəffəqiyyətsizliyə uğradı, bundan sonra münaqişə 25 ilə yaxın davam etdi.
Sanninqdeylə qədər də Şimali İrlandiyada hər iki icmanı razı salacaq dövlət quruluşunun formalaşdırılması
istiqamətində cəhdlər olmuşdu. 1960-cı illərin sonlarında münaqişənin eskalasiyası məhz baş nazir Terens
O’Nilin cəhd elədiyi islahatların ardınca başladı. O başa düşürdü ki, katoliklərin idarəetmə prosesinə təsir etmək
imkanlarını əllərindən alan bu sistem ümidsizcə köhnəlmişdi. Amma elə onun öz seçiciləri – protestantlar
qorxdular ki, katoliklər üçün nəzərdə tutulan güzəştlər İrlandiya Respublikası ilə birləşmək istiqamətində atılan
ilk addım olacaq. İslahatlar baş tutmadı, bu da öz növbəsində katoliklər düşərgəsində müvafiq reaksiya
doğurdu: leqal siyasi mübarizə tərəfdarları olan mülayim millətçilər katolik kvartallarının dəstəyini itirməyə
başladılar. Yaranmış boşluqları hərbləşdirilmiş təşkilatlar doldurmağa başladılar ki, onların da önündə IRA
gedirdi. Katoliklərin radikallaşdığını görən protestantlar da öz növbəsində silahlanmağa başladılar, onsuz da
loyalların hərbləşdirilmiş təşkilatları çoxdan mövcud idi. Şimali İrlandiya barıt çəlləyini xatırlatmağa başlamışdı.
Siyasi zorakılıq ocağı hələ közərirdi, amma asta-asta alovlanmağa başlayırdı.
8
R. English, Irish Freedom: the History of Nationalism in Ireland, London: Pan Books, 2007, p. 237.
9
Yenə orada