Layihə International Alert və Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə həlli naminə Avropa
Yüklə 0,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
19
Sanninqdeyl Sazişi O`Nil Sazişinin həll edə bilmədiyi problemi çözmək cəhdi idi: Şimali İrlandiyanın idarə olunmasında katolik icmasına bərabər haqları təmin etmək. Yunionistlər SDLP ilə birlikdə katolik hökuməti yaratmağa razı olmuşdular. Həmçinin İrlandiya Respublikasının iştirakı da nəzərdə tutulmuşdu ki, bu da “irland ölçüsü”(«Irish dimension») termini ilə ifadə olunmuşdu: hər iki İrlandiya hökumətlərinin və qanunverici orqanlarının təmsil olunduğu konsultativ funksiyalara malik İrland Şurası yaradılırdı. Sanninqdeyil Sazişinin və daha sonrakı Müqəddəs Cümə Sazişinin əsasını eyni prinsip təşkil edirdi: hər iki icmanın təmsil olunması və konsensus razılaşmasının qəbulu prinsipi. Amma çoxsaylı problemlərə rəğmən, münaqişənin effektiv transformasiyasının əsasına çevrilmiş Sanninqdeyl Sazişi Müqəddəs Cümə sazişindən fərqli olaraq uğursuzluğa uğradı. Sanninqdeyl Sazişinin əsas çatışmayan cəhəti ondan ibarət idi ki, sülh prosesinə münaqişənin bütün aktorları cəlb edilməmişdi. Danışıqlarda Birləşmiş Krallıq və Olsterin Yunionistər Partiyası, SDLP və Alyans Partiyası ilə təmsil olunan İrlandiya iştirak edirdi. Hər iki tərəfin radikal və hərbləşdirilmiş təşkilatları sülh prosesində iştirak etmirdilər və onun nəticələrini tanımadılar. Nəticədə yunionistlərin əksəriyyəti razılaşmalardan narazı qaldı. Ən çox narazılığı “irland ölçüsü” doğurdu: baxmayaraq ki, “İrland Şurası” əsasən konsultativ funksiyaya malik idi, Cənub hakimiyyətinin Şimalın idarəetməsinə qarışmaq hüququ əldə etməsi bir çox yunionistlərin xoşuna gəlmədi. Radikallar istisna olmaqla katolik icması sazişlə bu və ya digər dərəcədə razı idi, amma yunionistlərin düşərgəsində narazılıq baş qaldırırdı. Görünür, yunionistlərin lideri Brayan Folkner güzəştlər məsələsində öz seçicilərinin qəbul edə biləcəyi həddi aşmışdı. Son nəticədə yunionistlərin narazı həmkarlar ittifaqları tətil qərarı verdilər və hərbləşdirilmiş dəstələr bu qərarı dəstəklədilər. Britaniya hakimiyyəti hadisələrin bu cür inkişafına hazır deyildi və tətil təşkilatçıları Şimali İrlandiyanı uçurumun kənarına sürüklədilər. Sanninqdeyl Sazişi pozuldu, Şimali İrlandiyada yenidən Londondun bilavasitə idarəetmə sistemi tətbiq olundu. Niyə Müqəddəs Cümə Sazişi çətinliklə də olsa zamanın sınaqlarına tab gətirdiyi halda, Sanninqdeyl Sazişi uğursuzluğa uğradı? Əlbəttə, müəyyən dərəcədə Sanninqdeyl Sazişinin uğursuzluğu situativ və subyektiv amillərlə bağlı idi. İstisna deyil ki, 1970-ci illərin əvvəllərində tərəflər zorakılıq məntiqinə və intiqam hissinə daha çox aludə olduqları üçün çətin güzəştləri qəbul edəcək vəziyyətdə deyildilər. Bununla belə, Sanninqdeyl Sazişinin uğursuzluğu müəyyən dərəcədə sülh prosesinin struktur çatışmazlığı ilə şərtləndirilə bilər, əsasən də sülh prosesinə bütün təsiredici qüvvələrin deyil, yalnız “konstitusion” partiyaların cəlb olunması ilə. Nəticədə hərbləşdirilmiş təşkilatlar sülh sazişində təmsil olunmadılar və özlərini bu sazişə bağlı hesab etmədilər. “Terrorçuların” danışıqlara cəlb olunmaması haqda qərar sazişin bağlanmasını rahatlaşdırdı, amma son nəticədə onu uğursuzluğa uğratdı. Bundan başqa tərəflərin liderləri öncədən öz tərəfdarlarının dəstəyini almadan, onların hazır olmadıqları güzəştlərə getdilər. Sanninqdeyl Sazişinin digər uğursuzluq səbəbi seçicilərin dəstəyinin olmaması ilə bağlı idi. Saziş üzrə səsvermə proseduru nəzərdə tutulmamışdı və sazişin taleyi onu bağlayan partiyaların seçicilərinin dəstəyinə bağlı idi. Amma Sanninqdeyldən sonra baş tutan Vestminster seçkilərində saziş tərəfdarları növbəti dəfə müvəffəqiyyətsizliklə üz-üzə qaldılar. Nəticədə saziş demokratik legitimliyini itirdi və buna görə də qısamüddətli oldu. Sülh prosesi: ikinci cəhd “Bir çox siyasətçilərin səhvi ondadı ki, onlar insanların həmişə öz rasional, əsasən də sosial-iqtisadi maraqlarına uyğun hərəkət etdiyini düşünürlər”, - Şimali İrlandiya Qanunverici Assambleyasının sabiq spikeri, hazırda Birləşmiş Krallıqlar Parlamentinin Lordlar Palatasının üzvü Con Olderdays belə deyir.
20
görə üzr istəməyə hazırdır və “bu, danışıqlar üçün əsas ola bilər” cavabını alacaqsız. Əgər ortada terror hadisəsi varsa, bu o deməkdir ki, özünü təhqir olunmuş, alçaldılmış hiss edən bir qrup insan var, çox vaxt isə hər iki tərəf özünü alçaldılmış və təhqir olunmuş hiss edir. Münaqişənin həllini mümkün etmək üçün tərəflər bir-birini klişelər və stereotiplər çərçivəsindən kənar görməli və qarşı tərəfin motivasiyasını heç olmasa müəyyən qədər anlamağa çalışmalıdır” 10 . Beləliklə, yunionistlərin sülh prosesini qəbul etmələri üçün respublikaçıları heç bir istisnasız terrorist və cani kimi qəbul etmələrinə son qoymaq lazım idi. Yunionistlər anlamalıydılar ki, onların terrorizm kimi qəbul etdikləri (əksərən ədalətli olaraq) uzun illər katoliklərə qarşı tətbiq olunan diskriminasiyanın nəticəsi idi. Yunionistlərin lideri Devid Trimbl Nobel mükafatı aldığı zaman səsləndirdiyi çıxışında etiraf etdiyi kimi, “[O]lster yunionistləri... möhkəm divarlı ev tikdilər, amma katoliklər üçün bu, ev soyuq idi” (Trimbl və katoliklərin SDLP partiyasının lideri Con Xyum Müqəddəs Cümə Sazişinin əldə edilməsində oynadıqları rola görə Nobel Sülh Mükafatına layiq görülüblər). Katoliklər özlərini nəinki alçaldılmış hiss edirdilər, həmçinin onlar öz vəziyyətlərini leqal yolla dəyişməyin yollarını görmürdülər: “konstitusion” partiyalar stormont sistemində effektli deyildilər. Nəticədə onların “silahlı mübarizə” adlandırdığı siyasi məqsədlərə çatmaq üçün tək çıxış yolu kimi qəbul edilirdi. Həmçinin zorakılıq və təhdidlərin işə yaradığını göstərən presedentlər də vardı: nəinki İrlandiya Respublikasının, eləcə də Şimali İrlandiyanın yaranışı əsasən zorakılığın və ya zorakılıq təhdidinin nəticəsi idi. Üstəlik əsrin əvvəllərinə aid hərbləşdirilmiş dəstələrin liderləri zamanla hörmətli siyasətçilərə və dövlət xadimlərinə çevrildilər: respublikaçılar Cənubda, yunionistlər isə Şimalda. Katoliklər də öz növbələrində klişe və stereotiplərindən imtina etməli idilər. İllərlə respublikaçılar hesab edirdilər ki, onların bütün bəlalarının mənbəyi Britaniya imperializmidir. Silahlı mübarizə Britaniya hakimiyyətinin Şimali İrlandiyaya olan iddialarından əl çəkməsinə gəririb çıxarmalı və bununla da İrlandiyanın birləşməsi problemi çözülməli idi. Labüd, amma narahatverici bir sualdan yan ötülürdü – “belə olduğu halda protestant icması necə olacaqdı?”: hesab olunurdu ki, yunionistlər gec-tez vəziyyətlə barışmalı olacaqlar. Yunionistlərin münaqişə subyekti kimi funksiyaları tanınmırdı: danışıqlar ancaq Londonla aparılırdı . Millətçilər düşərgəsində münaqişəyə yanaşma paradiqmasının dəyişməsini SDLP lideri Con Xyumun adı ilə bağlayırlar. Sülh prosesinə eyni zamanda IRA rəhbərliyinin və İrlandiya hakimiyyətinin cəlb olunmasında onun böyük xidməti olmuşdu. Nüfuzlu siyasətçiləri terror təşkilatının rəhbərlərilə birgə danışıqlar masasının arxasına oturtmaq o qədər də asan deyildi. Bundan sonrası isə daha mürəkkəb idi: IRA-nı Britaniya hakimiyyəti və Şimali İrlandiya yunionistlərilə danışıqlara sövq eləmək, ümumiyyətlə, mümkünsüz bir şey kimi görünürdü. Amma sülh prosesi gedişatında Şimali İrlandiyada məhz bu baş verdi. Bu qədər çox iştirakçının olduğu sülh prosesini strukturlaşdırmaq lazım idi. Danışıqlar prosesi 3 səviyyədə davam etdirilirdi: İrlandiya Respublikası və Birləşmiş Krallıqların mərkəzi hakimiyyəti arasında; Şimali İrlandiya və İrlandiya Respublikası arasında; Şimali İrlandiyanın icmaları arasında. Ən çətini Şimali İrlandiyada müxtəlif təşkilatlar arasında aparılan danışıqlar idi. Bəzi loyallar IRA nümayəndələrinin qatıldığı danışıqlarda iştirakdan imtina edirdilər. Odur ki, IRA-nın danışıqlar masası arxasında yer alması özlüyündə böyük nailiyyət idi. Xatırladığımız kimi, sülh prosesində ilk cəhdin uğursuzluğa uğramasının əsas səbəbi danışıqlarda hərbləşdirilmiş dəstələrin iştirak etməməsi olmuşdu. 70-ci illərdə IRA, daha doğrusu, “Müvəqqəti” IRA Britaniya hakimiyyətilə ünsiyyət saxlasa da, siyasi proseslərdə iştirak etmək niyyətində deyildi. 90-cı illərin əvvəllərinə doğru IRA-nın mövqeyində ciddi dəyişikliklər oldu. Bu, uzun bir proses idi və bu prosesdə 1980-ci illərin əvvəllərində IRA-nın həbsdə olan üzvlərinin məşhur aclıq aksiyası vacib rol oynadı. Formal olaraq əsas hədəfi dustaq respublikaçılara xüsusi statusun verilməsi olan aclıq aksiyası məqsədinə nail olmadı: Marqaret Tetçerin rəhbərlik etdiyi Britaniya hakimiyyəti bəyan etdi ki, onları
10 Lord Olderdaysla görüş, 21 iyun 2013-cü il (London). Yüklə 0,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|