Layihənin rəhbəri: Elxan Süleymanov
Yüklə 0,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
19 Göyçay döyüşləri (iyun-iyul 1918-ci il) mala gedən hərbi eşelonların bir qismi bolşeviklərin, digər qismi isə rus qoşunlarında olan çoxsaylı erməni hərbçilərinin təhriki ilə silahla- rını Bakıda S.Şaumyanın başçılıq etdiyi bolşevik-daşnak qüvvələrinə təhvil verirdilər. Daşnak millətçiləri rus hərbi eşelonlarından pul ilə də xeyli silah alırdılar. Bununla yanaşı, cəbhədən qayıdan Rusiya əsgərləri erməni zabitlərinin təhriki ilə yol boyu müsəlman kəndlə- rini talayır, əhalinin var-yoxunu silah gücünə qarət edirdilər. Buna görə də Qafqazdan keçən hərbi eşelonların silahlarını təhvil vermə- sindən ötrü qəti tədbirlərin həyata keçirilməsi qərara alındı. 1918-ci il yanvarın əvvəllərində Şamxor dəmiryolu stansiyasında 10-dan artıq hərbi eşelon toplaşmışdı. Yanvarın 6-8-də aparılan danışıqlarda öz gücünə arxalanan rus hərbçiləri Zaqafqaziya Komissarlığının imza- ladığı müqaviləyə məhəl qoymadıqlarını və güc hesabına yolu açıb Bakıya keçəcəklərini bildirmişdilər. Yanvarın 8-də, nəhayət, silahların təhvil verilməsi barəsində razılıq əldə edildi, lakin yanvarın 9-da rus hərbçiləri nəinki Şamxor stansiyasına, həmçinin ətrafdakı müsəlman kəndlərinə atəş açdılar. Nəticədə döyüş baş verdi, hər iki tərəfdən böyük itkilər oldu. F.Xoyski, X.Xasməmmədov, X.Məlikaslanovun səyləri ilə toqquşmalar dayandırıldı. Yaradılan komissiya eşelonların silahları təhvil verib keçməsinə nail oldu.(3,s.13) 1918-ci il yanvarın 8-10-da baş vermiş Şamxor (Şəmkir) hadisəsin- də polkovnik Süleyman bəy Əfəndiyevin komandir olduğu 5-ci Yeli- zavetpol nişançı alayı da yaxından iştirak etmişdi. Gəncə Müsəlman Şurasının şəhərdə olan keçmiş çar ordusunun 219-cu alayını, həm- çinin Qafqaz cəbhəsindən Rusiyaya qayıdan bir neçə hərbi eşelonu tərksilah etməsi nəticəsində 15 min tüfəng, 70-ə yaxın pulemyot və 20 top əldə edildi. Bu əməliyyat zamanı Gəncə Milli Şurasına Zaqafqazi- ya Komissarlığının göndərdiyi zirehli qatar kömək etdi.(7, 241) Şamxor (Şəmkir) hadisəsindən sonra Bakıya gələn, tərkibində er- mənilərin çoxluq təşkil etdiyi rus hərbi birləşmələri, S.Şaumyanın başçılıq etdiyi Bakı Soveti və daşnak hərbi qüvvələri ilə birləşərək 20 Azərbaycan tarixinin qəhrəmanlıq səhifəsi 1918-ci ilin martında yerli əhaliyə qarşı soyqırım həyata keçirməyi planlaşdırdı. Həmin vaxt yerli müsəlman əhali müdafiə məqsədilə təcili olaraq ordu quruculuğuna başladı ki, bu da bolşevik və daşnakları təşvişə saldı. 1918-ci il martın 9-da azərbaycanlılardan ibarət “Vəhşi divizi- ya”nın qərargahı Tiflisdən Bakıya köçürülərkən, qərargahın rəhbəri general Talışinski Şaumyanın göstərişi ilə Bakı Soveti adından birbaşa vağzalda həbs edildi. Bu hadisə təkcə Bakıda deyil, bütün qəzalarda azərbaycanlı əhalinin böyük narazılığına səbəb oldu. Azərbaycanlı siyasi xadimlərin, o cümlədən N.Nərimanovun işə qarışması ilə mü- naqişə həll olundu, bolşeviklərin və ermənilərin təxribatının qarşısı alındı. S.Şaumyan Bakıda milli ordunun formalaşdırılmasını dayan- dırdıqdan sonra bu proses Lənkəranda davam etdirildi. Bunun da qarşısını almaq və soyqırım həyata keçirmək üçün bolşevik-daşnak qüvvələri yeni məkrli planlar hazırlamağa başladılar. Mart ayının 27-də müsəlman diviziyasının zabit və əsgərlərdən ibarət kiçik bir dəstə, müsəlman diviziyasının zabiti-Hacı Zeynalab- din Tağıyevin silahla ehtiyatsız davranması nəticəsində faciəli şəkil- də həlak olmuş oğlu Məhəmmədin cənazəsini “Evelina” gəmisində Lənkərandan Bakıya gətirdilər. Dəfndən sonra martın 29-da Lənkə- rana geri qayıtmağa hazırlaşan 48 nəfərdən ibarət dəstə guya şəhərdə silahlı qarşıdurmanın və qan tökülməsinin qarşısını almaq istəyən bolşeviklər tərəfindən saxlanıldı və tərksilah edildi. Buna müsəlman əhalinin etiraz etməsi kütləvi şəkildə müsəlmanların qırğınının baş- laması üçün bolşevik-daşnakların əlində bəhanə oldu. (7, s.247) Erməni quldurlarının azərbaycanlılara qarşı törətdiyi cinayətlərin tədqiqi göstərir ki, bunlardan ən dəhşətliləri 1918-ci ilin mart-aprel aylarında Bakı, Şamaxı, Quba, İsmayıllı, Göyçay, Hacıqabul, Kürdə- mir, Salyan, Lənkəran, Zəngəzur, Naxçıvan, Qarabağ, Ağstafa və s. ərazilərdə baş vermişdir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti tərəfindən yaradılmış 21 Göyçay döyüşləri (iyun-iyul 1918-ci il) Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının üzvü N.M.Mixaylov 1918-ci il oktyabrın 26-da həmin ilin sentyabrın 22-dən oktyabrın 23-nə qədər olan müddətdə Göyçay qəzasında aparılan təhqiqat işləri haqqında məlumat verib. O, məlumatda göstərirdi ki, bu müddət ərzində 500 nəfərdən çox şahid dindirilmiş, Kürdəmir dəmir yolu vağzalına və Kürdəmir polis sahəsinə aid 7 kəndə (Kürdəmir, Qarabucaq, Musta- falı, Xəlilli, Qasım bəy, Ərəb Mehdibəy, Dadalı) baxış keçirilmişdir. Göyçay qəzasının Ərəb-Mehdibəy kəndində 84 mülk darmadağın edilib, yandırılıb, 83 nəfər, o cümlədən 78 kişi, 4 qadın və 1 oğlan uşa- ğı qətlə yetirilmişdi. (2) 1918-ci ilin noyabr ayının 22-də Fövqəladə Təhqiqat Komissiya- sının sədri Ə.Xasməmmədov Azərbaycan Cümhuriyyəti Ədliyyə Nazirliyinə yazdığı məruzələrdə Bakı quberniyası, Göyçay qəzası- nın Kürdəmir, Qarabucaq, Ərəb Mehdibəy və b. kəndlərində azər- baycanlılara qarşı törədilmiş zorakılıqların təhqiqinin ilkin vəziyyəti haqqında ətraflı məlumat vermişdi. Ə.Xasməmmədov 1919-cu il iyunun 4-də ədliyyə nazirinə yazdığı məktubunda xəbər verirdi ki, müsəlmanlara qarşı törədilmiş cinayət- lərin iştirakçılarını məsuliyyətə cəlb etmək məqsədilə 128 qərar la- yihəsi hazırlanmışdır ki, bunlardan da 18-i Göyçay qəzasına aiddir. 1919-cu il avqustun 27-də fövqəladə təhqiqat komissiyasının üzvü Ç.Klassovski tərəfindən komissiyanın fəaliyyəti ilə əlaqədar tərtib edilmiş arayışda göstərilirdi ki, komissiya tərəfindən toplanmış ma- teriallar 36 cild və 3500 vərəqdən ibarətdir. Göyçay qəzasının Kür- dəmir və başqa kəndləri üzrə 4 cild 340 vərəq material toplanıb. (75) Son illər 1918-ci il soyqırımı ilə bağlı yeni faktlar üzə çıxarılma- ğa başlanılıb. Göyçay və Cavad qəzalarının sənədləri 1919-cu ildə Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyi Fransaya, Paris sülh konfransın- dakı Azərbaycan nümayəndə heyətinin başçısı Əlimərdan bəy Top- çubaşova göndərib. Həmin sənədlər tədqiqatçılar tərəfindən aşkara çıxarılaraq vətənə qaytarılıb. (54, 31 Mart 2015) Yüklə 0,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|