Leksikologiya adlanır. Leksikologiya yunanca iki sözdən
Yüklə 0,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sözün leksik və qrammatik mənası
- Sözün həqiqi və məcazi mənası
- DÜŞMƏK
- Əllərində çiçək var. Bircə əl oynadım.
- Omonimlər Omonim
- KÖK (çoxmənalı söz)
- mənbə bir işin kökü, əsası
- yerkökü (isim)
- Sinonimlər
| LEKSİKA
Leksika dildə olan sözlərin cəminə deyilir. Dildə olan bütün sözlər birlikdə dilin leksikasını əmələ gətirir. Dilin lüğət tərkibini öyrənən elm leksikologiya adlanır. Leksikologiya yunanca iki sözdən (lexikos – söz, loqos – təlim) ibarət olub, dilin müasir vəziyyətində və eləcə də tarixi inkişaf prosesində lüğət tərkibini öyrənir.
Leksikologiyada sözlərin mahiyyəti, mənası, mənşəyi, inkişaf qanunları, mənaca qrupları öyrənilir. Leksikologiya, həmçinin dilin lüğət tərkibinin aktiv və passiv fondunu, frazeoloji vahidləri və s. tədqiq edir.
Birinci, söz müəyyən səs kompleksinə malikdir. Yəni hər bir sözün fonetik tərkibi var. Məsələn, “Azərbaycan” sözü fonetik tərkibinə görə [a],[z],[ə],[r],[b],[a],[y],[c],[a],[n] səslərindən ibarətdir. İkinci, hər bir sözün müəyyən bir mənası vardır. Sözün mənası dedikdə, həmin sözün şüurumuzda yaratdığı məzmun nəzərdə tutulur. Üçüncü, hər bir sözün mənası müəyyən mənbəyə istinad edir. Yəni mənanın mənbəyi dedikdə, sözlə adlandırılan predmet nəzərdə tutulur. Məsələn, “Azərbaycan” dedikdə, doğma vətənimizi xatırlayırıq. Deməli, səs kompleksi, məzmun və məna sözün üç əsas cəhətidir. Sözlər əşya, hərəkət, əlamət, miqdar, zaman, məkan, tərz və s. ifadə etməyə xidmət edir. “Söz – ünsiyyət məqsədlərinə xidmət etmək üçün işlədilən… fonetik tərkib vasitəsilə ifadə edən dil vahididir” (S. Cəfərov, “Müasir Azərbaycan dili”, Bakı, 2007). Hər bir sözün həm leksik, həm də qrammatik mənası vardır.
Hər bir söz müəyyən məna ifadə edir. Sözün əsas vəzifəsi əşya, hadisə, hərəkət və s. adlandırmaqdır. Azərbaycan dilində bütün söz kökləri leksik və qrammatik mənası olan müstəqil sözlərdir. Sözün leksik mənası dedikdə, onun əsas lüğəvi mənası, birbaşa ifadə etdiyi məna nəzərdə tutulur. Leksik məna konkret predmet barədə olan məlumat, həmin sözü deyərkən nəyi başa düşməyimizdir. Sözün leksik mənasını müxtəlif yollarla izah etmək olar: 1. Həmin sözə yaxın mənalı söz seçməklə (zəngin – varlı – dövlətli, aramla – sakit – tələsmədən ).
Sözün məzmun, əlamət və xüsusiyyətlərini izah etməklə (dalbadal – arasıkəsilmədən, ardıcıl ).
Mürəkkəb sözün tərkib hissələrinin mənasını açmaqla (üçbucaq – bucaqlarının sayı üç olan fiqur, enliyarpaqlı – yarpaqları enli olan ).
Sözə əks mənalı söz seşməklə (yaxşı-pis, düz - əyri, irəli – geri ) və s. Sözün qrammatik mənası dedikdə, sözün hansı nitq hissəsinə aid olması və həmin nitq hisəsinə aid xüsusiyyətlərin daşıması nəzərdə tutulur. Məsələn, “dərzi” sözü leksik mənasına görə “paltar biçib-tikən usta” deməkdirsə, qrammatik mənasına görə isimdir, adlıq haldadır və təkdədir. Sözün lüğəvi mənasının dəyişməsi qrammatik mənanın dəyişməsinə də səbəb ola bilər. Məsələn, yaz – fəsil (isim), yaz – yazmaq hərəkət (feil) .
Söz özündə müəyyən mənanı daşıyır. Bu məna əşyaları, hadisələri bir-birindən ayırmağa, onları fərqləndirməyə, eyniləşdirməyə və s. imkan verir. Bütün sözlər müəyyən məna ifadə edir, mənalar isə sözlərdə yaşayır. Cəmiyyətin dəyişməsi, əşya və hadisələrin dəyişməsi, dini və ictimai qaydalardakı dəyişikliklər və s. səbəbilə zaman – zaman bəzi sözlərin mənası da dəyişir. Belə ki, sözlərin mənası genişlənə bilir və darala bilir. Sözlərin yeni törəmə mənalarının yaranması, sinonimlərinin əmələ gəlməsi ilə söz öz mənasını genişləndirir (imtahan, yoldaş və s). Sözün mənaca daralması isə əvvəllər bir neçə məna ifadə edə bilən sözlərin zamanla yalnız bir mənada işlədilməsidir (aş, tütün və s.). Deməli, tarixi inkişaf prosesində bəzi sözlər əlavə yeni mənalar kəsb etməklə yanaşı, bəzilərinin mənaları unudulur. Sözün törəmə mənalarından yeni məcazi mənalar yaranır. Dilimizdəki sözlər həm həqiqi, həm də məcazi mənada işlədilir. Söz tələffüz edilərkən ağıla gələn ilk məna həqiqi mənadır. Həqiqi məna sözdə əsasdır. İnsanlara məxsus müəyyən hərəkətləri əşyalara, hadisələrə və s. aid etmək nəticəsində meydana çıxan sonrakı məna isə məcazi mənadır: insanın ayağı ( həqiqi) – kəndin ayağı ( məcazi), insanın qolu ( həqiqi) – çayın qolu ( məcazi), uşaq yatdı ( həqiqi) – külək yatdı (məcazi). Məcazi məna sözdə qeyri - əsasdır. Sözün əsas mənası olmasa, məcazi mənası da ola bilməz. Yəni məcazi məna həqiqi məna vasitəsilə predmetə aid olur. Bədii əsərlərdə sözlərin məcazi mənalarından daha geniş istifadə olunur. Məsələn, soyuq hava, soyuq su ifadələrində soyuq sözü həqiqi mə`nasında, soyuq adam, soyuq münasibət ifasəsində isə məcazi mə`nada işlənmişdir.
Sözlər müxtəlif əşya, əlamət, kəmiyyət, hərəkət, zaman, məkan və s. mənaları ifadə edir. Bu sözlər dildə birdən-birə yaranmır, onlar dildə müəyyən ictimai hadisə, əlaqə və münasibətləri ifadə edərək yaranır. Sözlər səs tərkibinə, mənalarına və digər xüsusiyyətlərinə görə fərqlənirlər. Dilimizdə eyni səs tərkibinə malik olub müxtəlif mənaları ifadə edən, eyni səs tərkibinə malik olub bir sözün müxtəlif məna çalarlarını ifadə edən, həm də müxtəlif səs tərkibinə malik olub yaxın mənaları bildirən çoxlu sayda sözlər vardır. Öz əsas mə`nasından əlavə məcazi mə`nasında işlənə bilməyən, y аlnız bir leksik mənası olan sözlərə təkmə`nalı sözlər deyilir. Məsələn; metro, alma, sarı, doqquz, sığırçın və s. Sözün ilk mənasından müxtəlif yeni məna çalarları əmələ gələ bilir. Eyni leksik məna ilə bağlı olub bu və ya digər cəhətdən bir – birilə oxşar əlamətlərə malik əşyaları, yaxın mənaları bildirən sözlərə çoxmə`nalı sözlər deyilir. Eyni leksik məna ilə bağlı olub bu və ya digər cəhətdən bir – birilə oxşar əlamətlərə malik əşyaları, yaxın mənaları bildirən sözlərə çoxmə`nalı sözlər deyilir. Məsələn:
gəlmək, göz oxşamaq, göz qoymaq.
məsələ, məclisin başı və s.
DÜŞMƏK (törəmə mə`nada): başa düşmək, göydən düşmək, işə düşmək, dilə düşmək, əsir düşmək, eşqə düşmək, dərdə düşmək, əldən düşmək, gözdən düşmək və s.
Söz əvvəl təkmənalı kimi işlədilir, sonra mənasını genişləndirir və çoxmənalı söz kimi işlənir. Çoxmənalı sözlərin əsas əlaməti odur ki, onlar hansı məqamda və hansı mənalarda işlənməsindən asılı olmayaraq, hamısını ümumi bir məna birləşdirir, hər hansı bir sözün ifadə etdiyi mənalar bir məfhumun ətrafında toplanır, onlar oxşar əlamət bildirir, törəmə mənalar əsas məna ilə bağlı olur.
Əl Belə bir fürsət əldən çıxdı. Əldən qalan əlli il qalar. Onun əlindən gələn işdir.
Çoxmə`nalı sözlərin dildə geniş yaylıması dili zənginləşdirir. Çoxmənalı sözlər bütün nitq hissələrində təsadüf olunur. Lakin Azərbaycan dilində daha çox isimlər, sifətlər və fe`llər çoxmə`nalı sözlər kimi çıxış edir. Məsələn; baş, göz, qaş, qol, dil, diş, ağız, burun, boğaz, ayaq, maşın, acı, şirin, kök, güclü, dolu, yumşaq, bərk, ağır, yüngül, getmək, qaçmaq, qalmaq, baxmaq, düşmək, bişmək, çıxmaq və s. Çoxmənalılıq sözlərin törəmə mənalarının məcazlaşması və əsas məna ətrafında birləşməsinin nəticəsidir. Çoxmənalı sözlər həmişə eyni nitq hissəsinə aid olur. Dilimizdə daha çox çoxmənalı söz kimi işlənən sözlər bunlardır: dil, göz, baş, qol, ağız, burun,baş, boğaz, qaş, yol,əl, ayaq, acı, şirin, kök, dolu, atmaq, qaçmaq, baxmaq, kəsmək, getmək və s. Didəki bütün sözlər çoxmənalı ola bilmir. Çoxmənalı sözlərdən da- ha çox bədii üslubda istifadə olunur.
Omonim sözü yunanca homos (oxşar) və onyama (ad) sözlərindən əmələ gəlib, dlimizə rus dili vasitəsilə keçmişdir. Fonetik tərkibinə görə eyni olub, tələffüz və yazılışca fərqlənməyən, lakin müxtəlif leksik məzmun daşıyan, bir birindən fərqli mə`nası olan sözlərə omonimlər deyilir. Məsələn, əqrəb - (saatın əqrəbi, isim), əqrəb – (heyvan, isim); at ( atmaq, feil) – at (heyvan adı,isim) və s. Omonimlik yalnız iki muxtəlif məfhum arasında deyil, daha artıq məfhumları bildirən sözlər arasında da ola bilər. Məsələn, “bal” və “qaz” sözlərinin ifadə etdiyi mənalara nəzər salaq.
bildirən ölçü vahidi; 4. Musiqi ilə keçiriləcək gecə, şənlik. Qaz: 1. Ev quşlarının biri; 2. Fiziki maddə; 3. Metan qazı; 4. Yeri qazmaq və s. Оmоnimlər həm eyni, həm də müxtəlif nitq hissələrinə aid ola bilər: Məsələn: bağ (isim, isim); yol (isim, feil); sarı (sifət, feil) və s. Omonimlər çoxmənalı sözlərə bənzəyir. İstər çoxmənalı sözlərdə, istərsə də omonimlərdə eyni səs tərkibinə malik olan sözlər müxtəlif mənalar ifadə edir. Lakin onlar arasında fərq vardır:
Çoxmənalı sözlərdə mənalardan biri əsas olur, digərləri isə ondan tö- rəmə olub əsas mənanın ətrafında birləşir. Yəni çoxmənalılıq sözün əsas mənasının məcazlaşması yolu ilə əmələ gəlir (həyat yoldaşı, tələbə yoldaşı, yol yoldaşı və s.). Omonimlər isə tələffüzünə görə eyni olsa da, tamamilə müxtəlif leksik mənaları ifadə edir. Omonimlərin çoxmənalı sözlərdən əsas fərqi də budur ki, ifadə etdiyi mənalar arasında heç bir bağlılıq yoxdur. Məsələn: top, qan, en, dağ, gül, daş və s.
isə mətnsiz də məlum olur.
Çoxmənalı sözlərin bütün üzvləri eyni bir nitq hissəsinə, omonimlik təşkil edən sözlər isə müxtəlif nitq hissələrinə aid olur.
Çoxmənalı sözlər obrazlılıq, omonimlər isə cinas yaradır. Deməli, omonim sözlər tələffüzünə görə eyni olsa da onlar tamamilə müxtəlif leksik mənaları ifadə edir. Omonimlərin çoxmənalı sözlərdən əsas fərqi də məhz budur ki, ifadə etdiyi mənalar arasında heç bir bağlılıq yoxdur.
Elə sözlər vardır ki, onlar həm omonim, həm də çoxmənalı söz kimi işlənə bilir: at, tut, boğaz, yar, yay, say, аl, quru, аğrı, кöк, dil, tut, bel, qaş, qol, yol və s. KÖK (çoxmənalı söz) ağacın kökü
KÖK (omonim) şişman (sifət) yerkökü (isim) Dilimizdə təsadüfi omonimləşən - əslində omonim olmayan leksik vahidlər də vardır. Bu sözlər müəyyən morfoloji dəyişmələrə məruz qaldıqdan sonra omonim sözlərə oxşayır. Omoqraflar (yazılışı eyni, səslənməsi müxtəlif olan sözlər), omofonlar (yalnız səslənməsinə görə oxşar olan sözlər), omoformlar (müxtəlif qrammatik şəkilçilər qəbul etdikdən sonra oxşar olan sözlər) omonimlərə oxşar söz qruplarıdır. Bunlar təsadüfi omonimləşən, əslində omonim olmayan sözlərdir. Aşağıdakı sözlər omonim kimi götürülə bilməz:
Ümumi və xüsusi isimlər: Lalə (gül) və Lalə (аd)
Xüsusi isimlər: Savalan (dağ adı) və Savalan (şəxs аdı)
Eyni cür yazılıb, vurğularına görə fərqlənən sözlər: gəli`n, alı`n (isim), gə`lin, a`lın (feil) və s.
Yazılışı, tələffüzü eyni, lakin kökləri müxtəlif olan sözlər: [biç+i`n] – [bi`ç+in], [əsi`r – [əs+i`r], [a`l+ma] – [alma`], [mədəni`] – [mə:də+ni`] və s.
Səzlənməsinə görə eyniləşən, yazılışı fərqli olan sözlər (paronimlər): mətn – mətin, kəsr – kəsir, əmr - əmir və s.
Dilimizdə omonimlər in yaranmasının bir çox yolları vardır. Omonimlər ən çox çoxmə`nalı sözlərin və alınmaların hesabına əmələ gəlir. Çoxmə`nalı sözün törəmə mə`nalarından biri zaman keçdikdə əvvəlki əsas mə`nasından uzaqlaşır, əvvəlki mə`na ilə əlaqəsini itirir və tamamilə yeni mə`na kəsb edir. Məsələn: Yer kürəsi peykinin adını bildirən “Ay” sözündən 30 gün mə`nasında işlənən “ay” sözü törənmişdir. Alınma sözlər hesabına omonimlərin yaranması o zaman baş verir ki, başqa dillərdən dilimizə keçən sözün fonetik tərkibi dilimizdə olan hər hansı bir sözün fonetik tərkibi ilə eyni olur. Məsələn: qol – futbol oyununda topun darvazadan keçirilməsi, qol – insanın bədən üzvü; divan – taxt, divan – külliyyat; zər – qızıl, zər – nərd daşı və s. Alınma sözlər hesabına əmələ gələn omonimlərin ya hamısı alınma və yaxud biri alınma, biri isə milli söz olur: bürc (ər.) – qüllə, bürc (ər.) – ulduzlar qrupu; həlim (ər.) – sakit, həlim (azərb.) – düyü bişmişi və s.
Dilimizdə elə əşya, hadisə, hərəkət, və s. adları vardır ki, onlar bir sözlə deyil, bir neçə sözlə ifadə oluna bilir. Məsələn: uca – hündür – yüksək, zəngin – varlı – dövlətli – imkanlı və s. Eyni anlayışın, məfhumun, məzmunun bir-birinə yaxın mə`nada bildirən sözlər sinonimlər deyilir. Sinonim yunan sözü olub, eyni adlı deməkdir. Sinonimlər bir anlayışın muxtəlif mə`na incəliklərini bildirir. Bir ümumi məna ilə əlaqədar olub, bir məfhumu müxtəlif şəkildə adlandıran, leksik – semantik variantlarına görə eyniləşən, mənaca yaxın sözlərə sinonim deyilir (H. H. Həsənov, “Müasir Azərbaycan dilinin leksikası”, Bakı, 1988, səh. 64). Sinonimlərin əsas xüsusiyyətləri bunlardır:
– yaş – islanmış, отурмаг - əyləşmək və s.
Sinonimlər mənaca bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə olub sinonim cərgə yaradırlar. Biri biri ilə sinonim münasibətdə olan sözlərə “sinonim cərgə” deyilir. Sinonim cərgədə iki və daha artıq söz olur: bərk - möhkəm, arxa – dal – geri, vahid – tək – bir – yalqız – yeganə, igid – cəsur – qoçaq – qəhrəman – qorxmaz – mərd – şücaətli və s.
– haçan - nə zaman (əvəzlik), amma – ancaq – lakin - fəqət (bağlayıcı) və s.
Sinonimlər quruluşca müxtəlif ola bilirlər: gözəl – göyçək – yaraşıq+lı və s.
Daha çox isim, sifət və feillər sinonim olurlar: dünya – cahan – aləm – kainat, sıx – kip – möhkəm, tutmaq – saxlamaq və s.
artırmaq üçün sinonim sözlərdən geniş istifadə olunur.
Dilimiz sinonimlərlə zəngindir. Sinonimlər fikri daha dəqiq ifadə edir və yersiz təkrarın qarşısını alır. Bəzən fikrin daha quvvətli çıxması üçün sinonimlər təkrar işlənir.
Dilimizdə elə sözlər də var ki, onlar müxtəlif səs tərkibinə malik olsalar da mənaca tamamilə eyni məfhumu bildirir. Belə sözlərə dublet deyilir. Bu sözlərin biri öz dilmizə, digəri isə başqa dilə məxsus olur. Məsələn: çeşmək, gözlük, eynək; qara, siyah; ürək, qəlb; səksən, həştad və s. Sinonimlər eyni nitq hissəsinə aid olur.
Antonim yunanca anti - əks, onyma – ad sözlərindən əmələ gəlib, mənaca bir-birinə əks olan sözlərə deyilir. Məsələn: yaxşı - pis, gecə - gündüz, tez – gec, yaxın – uzaq, az- çox və s.
Antonimlik kəmiyyət, keyfiyyət, zaman, məkan və s. məzmunlu müxtəlif sözlərin mənaca qarşı-qarşı qoyulmasıdır. Antonimləri təşkil edən sözlər müxtəlif fonetik tərkibə malik olmalıdır (gəl – get, sus – danış və s.), inkarlıq şəkilçiləri əlavə etməklə əmələ gələn qarşılaşdırma ( gəl – gəlmə, sus – susma və s.) antonim yaratmır. Antonimlər müxtəlif köklü sözlər olmalıdır. Dilimizin lüğət tərkibində mənşəyinə görə həm milli, həm də alınma sözlər vardır. Bunu nəzərə alaraq əmələgəlməsinə görə antonimləri üç cür qruplaşdırmaq olar: 1) öz sözlərimizdən ibarət olan antonimlər (tez – gec, yaxın – uzaq, gəl – get və s.); 2) biri milli, digəri alınma olan antonimlər (sağlam – xəstə, varlı – kasıb və s.); 3) hər ikisi alınma olan antonimlər ( daxili – xarici, şad – məyus və s.). Antonimlər eyni nitq hissəsinə aid olur. Əsas nitq hissələrinin, demək olar ki, hamısında antonimlər vardır: gecə - gündüz, ağ – qara, az – çox, ağlamaq – gülmək və s. Lakin antonimlərə isim, sifət, feil və zərflərdə daha çox rast gəlinir. Antonim sözlərin hər birinin ayrılıqda bir neçə omonimi və sinonimi olur. Məsələn, yaman sözü (yaxşı və pis mənalarda işlənərək omonim, yaman (yaraşdı) - yaxşı (yaraşdı), yaman (söz) – pis (söz) sinonim olur. Antonimlər çox mə`nalı sözlər arasında da vardır. Çox mə`nalı sözlərin əsas mə`naları antonim ola bilir. Məsələn: Ayaq - baş, almaq – vermək və s.
Antonimlər, əsasən, qoşa işlədilir: kök – arıq, cılız – pəzəvəng və s. Antonimlər quruluşca müxtəlif olur: ac – tox (sadə, sadə), dolu – boş (düzəltmə və sadə), giriş – çıxış, (düzəltmə - düzəltmə), tez-tez – gec-gec ( mürəkkəb, mürəkkəb) və s. Antonimlər sözün və ifadənin mənasını qüvvətləndirməyə xidmət edir. Bədii ədəbiyyatda antonimlərdən çox istifadə olunur. Məsələn: İgid ömründə bir yol ölər, qorxaq gündə yüz yol (atalar sözü). Antonimlər dilimizin lüğət tərkibinin zənginləşməsində də rol oynayır. Bir çox mürəkkəb sözlər məhz antonimlərdən yaranmışdır: az – çox, baş – ayaq, sual – cavab və s. Antonim sözlər məcazi məna kəsb edib substantivləşən zaman antiteza olur. Məsələn, göz yaşı içində gülüş, ölü dirilər, zülmətli gündüz və s. Antitezalar aydın və təsirli mənzərə, müqayisə səciyyəli obrazlar yaratmaq üçün işlədilir. Yüklə 0,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|