AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI
FOLKLOR İNSTİTUTU
---------------------------------------------------------------------
LƏMAN VAQIFQIZI
ŞƏKİ FOLKLOR MÜHİTİ
BAKI - 2012
AMEA Folklor İnstitutu Elmi Şurasının qərarı ilə nəşr olunur. filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
Rəyçi: Muxtar KAZIMOĞLU (İMANOV) filologiya üzrə elmlər doktoru
Nəşrinə məsul: Əziz ƏLƏKBƏRLİ
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Ləman Vaqif qızı Süleymanova. Şəki folklor mühiti, Bakı, 2012. – 248 səh.
Monoqrafiyada Şəkidən toplanmış folklor materiallarından, onların regional xüsusiyyətlərindən bəhs olunur. Kitabdan ali məktəblərin filologiya fakültələrinin bakalavr və magistr pillələrinin tələbələri, tədqiqatçılar istifadə edə bilərlər.
S 3202050000 Qrifli nəşr
098 - 2012
© Folklor İnstitutu, 2012.
MÜNDƏRİCAT
ÖN SÖZ…………………………………………...........4
I FƏSİL. Şəki folklor bölgəsi.........................................12
1.1. Bölgənin coğrafi təsviri və onun folklorda
inikası.......................................................................13
1.2. Rayon əhalisinin etnik tərkibi…………………...…18
1.3. Etnoqrafik, etnik və dini qarşılaşdırmalar…….........24
1.4. Əhalinin məşğuliyyəti və onun folklorda ifadəsi…....33
1.5. Qərbi azərbaycanlılar və Qarabağ sakinlərindən toplanmış
folklor mətnlərinin səciyyəvi xüsusiyyətləri.....................40
1.6. Şəkili xarakteri və folklor……………………..........47
1.7. Şəki şivəsi və folklor…………………………….....56
II FƏSİL. Şəkidən toplanmış folklor mətnlərinin təsviri.60
2.1. Mifoloji mətnlər və obrazlar…………………..........60
2.2. Aşıq sənəti…………………………………….......116
2.3. Şəki ağıları…………………………………….......127
2.4. Nağıllar…………………………………………....134
2.5. Şəki lətifələri……………………………………...136
2.6. Paremioloji vahidlər…………………………........142
2.7. Uşaq folkloru……………………………...............153
III FƏSİL. Şəki folklorunun müasir vəziyyəti...........165
3.1. Folklorun əsas daşıyıcıları və onların repertuarı.....165
3.2. Folklor məclisləri (folklorun söyləndiyi yerlər):
dünən və bu gün…………………………..............190
3.3. Mərasim folklorunun müasir vəziyyəti……….......193
NƏTİCƏ……….………………………………….......209
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT…….…….....215
AD GÖSTƏRİCİ .........................................................229
ÖN SÖZ
Ümumazərbaycan folklorunun dərk olunmasında ayrı-ayrı bölgələrin və folklor mühitlərinin öyrənilməsi mühüm rol oynayır. İndiyədək Şəki folkloru müəyyən qədər toplanılsa da, bu bölgənin folkloru haqqında müəyyən fikirlər söylənilsə də, bütövlükdə Şəki folklor mühiti araşdırılmayıb. Bu hal Azərbaycanın ən zəngin folklor bölgələrindən biri olan Şəki folklor mühitinə, onun regional xüsusiyyətlərinə kompleks yanaşma zərurətini yaradır.
Azərbaycan folklorunun bölgələr üzrə araşdırılması klassik folklorumuzun öyrənilməsinə və orada baş verən dəyişikliklərin izlənilməsinə kömək edir. Folklor mühitlərini öyrənmək, orada baş verən prosesləri izləmək həmin bölgənin folklorunu daha dərindən toplamaq zərurətini yaradır. Folklorun regionlar üzrə öyrənilməsi müxtəlif bölgələrdən qeydə alınmış folklor mətnləri arasındakı, eləcə də folklor söyləyicilərinin repertuarındakı oxşar və fərqli cəhətləri aşkara çıxarır. Bu da öz növbəsində ümumtürk folklorunun bir qolu olan Azərbaycan folkloruna məxsus folklor mətnlərinin, eləcə də folklor obrazlarının arxaik semantikasının öyrənilməsində mühüm rol oynayır. Folklorun regionlar üzrə öyrənilməsi həm də gələcəkdə yaradılacaq Azərbaycan folklor xəritəsinin hazırlanmasına töhfədir.
Şəki folklorunun regional xüsusiyyətləri kompleks halda öyrənilməsə də, onun ayrı-ayrı problemlərinə həsr olunmuş araşdırmalar mövcuddur. R.Əfəndiyevin «Şəkidə evlənmək adətləri», prof. T.Hacıyevin «Şəki folklorunun dil özəlliyi haqqında bir-iki söz», E.Talıblının «Şəki lətifələrinin qaynaqları və təşəkkülü haqqında», B.Babayevin «Şəki lətifələrində tip və prototip» adlı məqalələri, Y.Qarayevin «Şəki folklor antologiyası»nın I cildinə və F.Çələbinin «Şəki folklor antologiyası»nın II və III cildlərinə yazdığı ön sözlər bu bölgənin folklor xüsusiyyətləri haqqında müəyyən təsəvvür yaradır. Bundan başqa, tədqiqatçı M.Abdullayevanın «Azərbaycan folklorunun regional xüsusiyyətləri (Şəki-Zaqatala folklor nümunələri əsasında)» adlı tədqiqatında da bu bölgənin regional xüsusiyyətlərinə müəyyən yer ayrılmışdır.
Monoqrafiyanın obyekti Şəki folklor mühitidir. Onun predmetinə Azərbaycan folkloru antologiyasının üç cildində (IV, VI və XVIII cildlər) çap olunmuş folklor mətnləri, müxtəlif əlyazmalarda qorunmuş materiallar, Şəki ərazisindən toplanaraq çap olunmuş müxtəlif elmi-kütləvi nəşrlər, AMEA Folklor İnstitutunun arxivində saxlanılan materiallar, eləcə də bizim 1996 və 2001-2005-ci illər ərzində Şəki rayonuna folklor ezamiyyətləri zamanı topladığımız folklor mətnləri daxildir.
Tədqiqatın məqsədi Şəki folklor mühitini, onun regional xüsusiyyətlərini öyrənməkdir. Bu məqsədə çatmaq üçün qarşıya qoyulan vəzifələr aşağıdakılardan ibarətdir:
– bölgənin coğrafi təsvirini, əhalinin məşğuliyyətini, etnik və etnoqrafik xüsusiyyətlərini, eləcə də onların folklorda inikasını tədqiq etmək;
– itirilmiş yurd yerlərimizdən qaçqın düşərək və deportasiya olunaraq Şəkidə məskunlaşan əhalinin folkloru ilə Şəki folklorunun münasibətini, fərqli və oxşar tərəflərini, eləcə də ona Şəki folklorunun təsirini aşkarlamaq;
– Şəki folklorunun tipoloji xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirmək, bu əraziyə məxsus folklor mətnlərini həm digər bölgələrimizdən qeydə alınmış, həm də başqa türk xalqlarında mövcud olan variantları ilə yeri gəldikcə müqayisə edərək oxşar və fərqli cəhətlərini üzə çıxarmaq;
– folklor məclislərini və folklorun yaşamasının bu məclislərdən asılılıq dərəcəsini öyrənmək;
– Şəki folklor söyləyiciliyinin səciyyəvi xüsusiyyətlərini tədqiq etmək;
– kitablardan oxunan, televiziya və radiodan eşidilən folklor nümunələrinin dövriyyəyə daxil olmasını izləmək.
Azərbaycan folklorşünaslığında region folklorunun tədqiqi ilə bağlı müəyyən işlər görülmüşdür. F.e.d. H.İsmayılovun «Göyçə aşıq mühiti: təşəkkülü və inkişafı yolları» adlı doktorluq dissertasiyası və eyniadlı monoqrafiyası, «Azərbaycan folklorunun regional xüsusiyyətləri» adlı monoqrafiyası, f.e.d. Q.Paşayevin «İraq-türkman folkloru» adlı monoqrafiyası, f.e.d. S.Qəniyevin «Şirvan folklor mühiti» adlı doktorluq dissertasiyası və eyniadlı monoqrafiyası, f.e.d. V.Hacıyevin «Azərbaycan folklorunun səciyyəvi xüsusiyyətləri (Gürcüstan türklərinin folklor örnəkləri əsasında)» adlı doktorluq dissertasiyası və «Gürcüstanda türk xalq ədəbiyyatı» adlı monoqrafiyası, fil.ü.f.d. Z.Məhərrəmovun «XX əsr Göyçə aşıq mühiti (1920-1950-ci illər)», fil.ü.f.d. T.Məmmədovanın «Borçalı aşıq mühiti», fil.ü.f.d. M.Abdullayevanın «Azərbaycan folklorunun regional xüsusiyyətləri (Şəki-Zaqatala folklor nümunələri əsasında)» adlı tədqiqatlarında Azərbaycan region folklorunun ayrı-ayrı məsələləri tədqiq olunmuşdur. Şəki folklor mühitinin öyrənilməsində həmin işlər örnək olaraq götürülmüşdür.
Tədqiqatın metodoloji əsasında region folklorunun öyrənilməsi sahəsində Azərbaycanda və beynəlxalq aləmdə əldə edilmiş nəzəri və təcrübi biliklər durur.
Yuxarıda qeyd olunmuşdur ki, Azərbaycan folklorunun regionlar üzrə öyrənilməsində bizdən əvvəl də müəyyən işlər görülmüşdür. Ancaq region folklorunda etnik, etnoqrafik və dini qarşılaşdırmaların öyrənilməsi və onların folklor müstəvisində təzahürlərinin aşkarlanmasına bizdən əvvəlki tədqiqatlarda rast gəlinmir.
İndiyədək Azərbaycanda nəşr olunmuş heç bir folklor toplusuna salınmayan, yəni Azərbaycan folklorşünaslığı üçün naməlum olan mifoloji obrazlarla bağlı mətnlər (Unuqay – Halın keçi dönərgəsi), Halın xoruz dönərgəsi, Süleysin, Vəhşi adam və s.), eləcə də indiyədək nəşr olunan folklor toplularında epizodik yer alan mifoloji obraz və türk mifoloji dünyagörüşünü əks etdirən mətnlər (Əzrayıl, Xıdır İlyas, Xıdır Nəbi, Naxış mifoloji obrazları ilə bağlı mətnlər, ovçuluqla bağlı mətnlər, vergili adamlar haqqında mətnlər, pir sahibləri və onların möcüzələri haqqında mətnlər və s.) Şəki ərazisindən toplanmış və ilk dəfə bu monoqrafiyada sistemli şəkildə araşdırılaraq tədqiqata cəlb olunmuş, onların türk mifologiyasındakı yeri aşkarlanmışdır.
Şəki lətifələrinin qruplara bölünərək təsnifatı verilmişdir. Şəki bölgəsi üçün səciyyəvi olan ağılar və bayatılar toplanaraq araşdırmaya cəlb olunmuşdur.
İlk dəfə bu araşdırmada Şəki folklorunun regional xüsusiyyətlərinə kompleks halında yanaşılmışdır.
Folklor məclislərinin və folklorun bu məclislərdən asılılıq dərəcəsinin araşdırılması əsərin elmi yeniliklərindən sayıla bilər.
Regiondan toplanmış folklor materiallarının dəqiq statistikasının verilməsi də monoqrafiyanın elmi yeniliklərindən biridir.
Klassik folklorun müasir vəziyyəti ilk dəfə bu əsərdə araşdırılmışdır.
Şəki folklorunun toplanmasına XIX əsrin sonlarından başlanmışdır. Bu ərazidən toplanmış folklor nümunələri ilk dəfə SMOMPK dərgisində nəşr olunub (136; 139; 145; 148; 149; 150). SMOMPK dərgisinin yeddi buraxılışında Şəkidən qeydə alınmış folklor mətnləri və həyatın müxtəlif sahələrini əks etdirən etnoqrafik məlumatlar verilmişdir. Bu məcmuədə çap olunmuş folklor mətnləri bir neçə janrı əhatə edir. Məcmuənin nömrələrində bir rəvayət, səkkiz nağıl, yeddi layla, on dörd ağı, otuz beş tapmaca, iyirmi iki atalar sözü, bir düzgü, bir mərasim nəğməsi (Qodu-qodu), bir uşaq nəğməsi (Qarı və buz) çap olunmuşdur. Mətnlərin bir qismi rus dilinə tərcümə olunaraq əsas mətnlə yanaşı verilmiş, bir hissəsi isə rus dilində əsas mətn verilmədən çap olunmuşdur. Burada çap olunan mətnlərdə pasportlaşdırılma yarımçıq aparılmışdır. Yəni yalnız mətnin toplayıcısının adı və qeydə alındığı ərazi göstərilmişdir.
Şəki folklorunun XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində toplanılıb nəşr olunması sahəsində Rəşid bəy Əfəndiyevin xidmətləri əvəzsizdir. O, yalnız Şəkidən deyil, ətraf bölgələrdən də folklor mətnləri və etnoqrafik məlumatlar toplayıb nəşr etdirmişdir. Rəşid bəy Əfəndiyevin qeydə aldığı folklor materiallarının bir qismi «Bayatılar və el nəğmələri», eləcə də «El ədəbiyyatı» adlı əlyazmalarında verilmişdir (45; 46). Bu əlyazmalarda toplanmış folklor mətnləri o dövr Şəki folkloru haqqında müəyyən təsəvvürlər əldə etməyə imkan yaradır. Müəllif folklor mətnlərini qeydə alarkən onların yerli dialekt və şivə xüsusiyyətlərini qoruyub saxlamağa çalışmışdır.
Repressiya və ondan sonrakı dövrdə ümumazərbaycan folklorunda olduğu kimi bu regionun da folklorunun toplanılması, nəşri və tədqiqində bir öləzimə müşahidə olunur. Uzun müddətli fasilədən sonra 1987-ci ildə (təkrar nəşr 1988-ci ildə) H.Əbdülhəlimov «Şəkinin gülüş çələngi» adlı kitab çap etdirmişdir (103). Burada folklorun müxtəlif janrları (lətifə, atalar sözü və məsəllər, alqış, qarğış, bayatı və s.) təmsil olunur. Kitabda verilmiş folklor mətnlərinin şivə xüsusiyyətləri gözlənilsə də, mətnlərin pasportlaşdırılması diqqətdən kənarda qalmışdır.
Elə həmin ildə başqa bir müəllifin – S.Əfəndiyevin toplayıb tərtib etdiyi «Şəki lətifələri» kitabı çapdan çıxmışdır (105). Bu kitab da Şəki folklorunun aktiv janrlarından sayılan lətifələrin toplanılmasında irəliyə doğru mühüm bir addım sayıla bilər. Amma kitaba daxil edilmiş mətnlərin pasportlaşdırılmaması və yerli ləhcə xüsusiyyətlərinin gözlənilməməsi təəssüf doğurur.
1991-ci ildə S.Əfəndiyevin «Şəki lətifələri» adlı daha bir kitabı nəşr olunmuşdur. Həmin kitabın birinci nəşrində 131, ikinci nəşrində 281 lətifə verilmişdir.
Bunlardan başqa Şəkidən qeydə alınmış lətifələrlə müxtəlif lətifə toplularında da üzləşirik (38; 43; 90).
1992-ci ildə H.Əbdülhəlimov Şəki ərazisindən qeydə aldığı folklor nümunələrini «Saa quzu kəsərəm» adlı kitabında cəmləşdirmişdir (93). Bu kitabda əvvəlkilərdən fərqli olaraq, informatorlar haqqında məlumat verilsə də, hansı mətnin konkret olaraq kim tərəfindən deyildiyi qeyd olunmamışdır.
Şəki folklorunun toplanılıb nəşr olunmasında xeyli zəhmət çəkən H.Əbdülhəlimov 1994-cü ildə «Şəki lətifələri» adlı daha bir kitab çap etdirmişdir (106). Kitabda müxtəlif folklor janrlarına yer verilmişdir. Ancaq mətnlərin pasportlaşdırılması işinin düzgün aparılmaması burada da özünü göstərir.
Şəki folklorunun toplanılıb çap edilməsində AMEA Folklor İnstitutunun rolu böyükdür. 2000-ci ildə Azərbaycan Folkloru Antologiyası silsiləsindən IV kitab Şəki ərazisindən qeydə alınmış folklor mətnləri əsasında tərtib olunmuşdur (8). H.Əbdülhəlimov, fil.ü.f.d. R.Qafarlı, fil.ü.f.d. O.Əliyev və V.Aslanın birgə tərtib etdiyi bu antologiyada folklorun əksər janrları əhatə olunmuşdur. Antologiyaya başqa folklor toplularında çap olunmuş Şəki mətnləri də salınmışdır. Bu kitabın indiyədək Şəki ərazisindən toplanaraq nəşr olunmuş digər folklor nəşrlərindən fərqi ondadır ki, burada verilən folklor mətnlərinin toplayıcı və söyləyicilərinin dəqiq pasportlaşdırılmışdır.
2002-ci ildə AFA silsiləsindən daha bir kitab işıq üzü gördü (10). Bu antologiyanın tərtibçisi H.Əbdülhəlimovdur. Kitabda verilmiş folklor mətnlərinin əksəriyyətini tərtibçinin özü toplamışdır. Antologiyaya digər kitablarda çap olunmuş Şəki folklor nümunələri də salınmışdır.
2005-ci ildə çap olunmuş «Şəki-Zaqatala folkloru» antologiyasına salınmış mətnlərin bir qismini Şəki ərazisindən qeydə alınmış folklor nümunələri təşkil edir (17).
H.Əbdülhəlimov 2009-cu ildə AFA silsiləsindən daha bir kitab hazırlayıb nəşr etdirdi (21). Bu antologiyada həm H.Əbdülhəlimov tərəfindən qeydə alınmış, həm də müxtəlif toplu, dərgi və qəzetlərdə nəşr olunmuş Şəki folkloru nümunələri çap olunmuşdur.
2006-cı ildə S.Əfəndiyevin tərtibatı ilə «Şəkinin gülməli əhvalatları» adlı kitab nəşr olunmuşdur. Kitabın bir hissəsini adından da göründüyü kimi Şəkidən qeydə alınmış gülməli əhvalatlar və lətifələr, bir hissəsini isə tərtibçinin yazdığı yumoristik şeirlər təşkil edir. Kitab Şəki folklorunun toplanmasında uğurlu bir addımdır. Amma təəssüf ki, kitabda söyləyicilər haqqında heç bir məlumat verilməmişdir (109).
Onu da qeyd etməliyik ki, indiyədək bu bölgədən toplanılmış materiallar əsasında hazırlanan bütün folklor toplularında folklorun əksər janrları özunə yer alsa da, əsas ağırlıq lətifə janrına verilib. Bu toplulara nəzər salanda istər-istəməz belə təsəvvür yaranır ki, Şəki folklorunda aparıcı yer lətifə janrına məxsusdur. Doğrudur, lətifə Şəki folklorunda aktiv janrdır. Bununla belə, bir sıra başqa folklor janrları da var ki, aktivliyinə görə lətifədən geri qalmır.
Bütün bunlarla yanaşı, biz də 1996-cı ildə, həmçinin 2001-2005-ci illər ərzində Şəki ərazisində folklor ezamiyyətlərində olmuş və xeyli folklor mətni (2000-dən çox mətn) qeydə almışıq (79). Tədqiqat işində həm indiyə qədər çap olunmuş folklor nümunələrindən, həm də bizim tərəfimizdən qeydə alıınmış folklor örnəklərindən istifadə olunub.
I FƏSİL
ŞƏKİ FOLKLOR BÖLGƏSİ
Şəki rayonu ərazicə Azərbaycanın Quba rayonundan sonra ikinci ən iri bölgəsidir (2488 km2). İnzibati rayon kimi 1930-cu ildə təşkil edilmişdir. 1963-cü ildə respublikada inzibati rayonların böyüdülməsi ilə əlaqədar olaraq ləğv edilmiş, ərazisi Oğuz rayonuna verilmişdir. 1965-ci ildə isə Şəki bir inzibati rayon kimi yenidən bərpa olunmuşdur. Mərkəzi Şəki şəhəridir.
Şəki şimaldan Rusiyanın Dağıstan Muxtar Respublikası, şərqdən Oğuz, cənubdan Yevlax, qərbdən isə Qax inzibati rayonları ilə həmsərhəddir (29, 45).
1772-ci ildə Kiş çayının daşması nəticəsində Şəki şəhəri, demək olar ki, tamamilə dağılmışdı. Şəhər əhalisinin bir qismi tələf olmuş, bir qismi başqa yerlərə köçüb getmişdi. XVIII əsrin sonunda Şəki şəhərində 6 min əhali qalmışdı (107, 15). Tarixi mənbələrin verdiyi məlumata görə, həmin daşqından sonra Şəkinin qalan əhalisi dərənin şərqində olan dağ ətəklərinə köçüb indiki Nuxanı salmışlar (59, 23).
Şəki şəhərinin adı müxtəlif dövrlərdə gah Şəki, gah da Nuxa adlanmışdır. Axırıncı dəfə 1968-ci ildə Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin «Nuxa şəhərinin və Nuxa rayonunun adlarının dəyişdirilməsi haqqında fərmanı»na əsasən «Nuxa» adı «Şəki» ilə əvəzlənmişdir (104, 3). Şəki şəhəri rayonun yaşlı sakinlərinin dilində hələ də Şəki şivəsinə uyğun olaraq «Noxu» adlandırılır. «Nuxa» adı ərazidən qeydə alınmış folklor nümunələrində də işlədilir:
Ay oğlan, noxulusan?
Gözdəri yuxulusan.
Minifsanı kəhər atı,
Qorxuyəm yıxılasanı (79).
1.1. Bölgənin coğrafi təsviri və onun folklorda inikası
Şəki rayonu Azərbaycanın şimal-qərbində Baş Qafqaz sıra dağlarının cənub ətəklərində, təbiətin füsunkar guşəsində yerləşir. Rayonun şimal və şimal-şərq hissəsini Baş Qafqaz silsiləsinin meşəli, subalp və alp çəmənli cənub yamacları, mərkəzi hissəsini dağarası, bəzi yerlərdə seyrək meşəli Qanıx-Həftəran vadisi, cənub və cənub-şərq hissəsini isə əsasən çöl landşaftlı Acınohur ön dağlığı və dağarası düzənliklər təşkil edir. Ərazinin hündürlüyü təqribən 100 metrdən Acınohur gölü sahillərində 3683 metrədək (Seyidyurd dağı) dəyişir. Hündürlüyü 2000 metrdən yuxarı olan dağlar rayonun sahəsinin təxminən 5%-ni, 1000 m-dən yuxarı dağlar 17%-ni təşkil edir. Dağlıq ərazilər əkinçilik üçün çox az istifadə olunur (29, 45).
Rayonun şimalından cənubuna doğru bir-birinə paralel üç çay (Şin, Kiş və Daşağıl çayları) axır (29, 51). Ərazinin müasir relyefi olduqca mürəkkəbdir. Kiş və Şin çayları gur sululuğuna görə nəinki Qafqazda, hətta bütün Avrasiya qitəsində məşhurdur. Kiş çayı şimaldan Nohur, Çuxadurmaz, Seyidyurd zirvələri ilə sərhədlənir. Şin çayı isə Seyidyurd və Qaraqaya dağları arasında yerləşir. Kiş çayı öz başlanğıcını Nohur dağından, Şin çayı isə 3000 m-ə yaxın hündürlükdən götürür. Kiş çayının əsas qolları Çuxadurmaz, Damarçın və Sarıgüney çaylarıdır. Şin çayının əsas qolu Qara çay və Qozludərə çaylarıdır. Bu çaylar Seyidyurd və Çaxıl dağlarının ətəklərindən axır (29, 52).
Gördüyümüz kimi, Şəki rayonu olduqca zəngin coğrafiyaya malikdir. Bu gözəl coğrafi mühitin təsiri folklordan da yan keçməmişdir. Bunu tamamilə təbii hal saymaq lazımdır, çünki «məhəlli coğrafiya konkret region folklorunda məhəlli özünəməxsusluqların göstəricilərindəndir» (71, 17). Ərazidən toplanmış folklor örnəklərinin bir qismində Şəkiyə məxsus məhəlli coğrafi adlar öz əksini tapmışdır. Buna regiondan toplanmış əksər folklor janrlarında rast gəlmək mümkündür. H.İsmayılovun «Zəngəzur folkloru mövzu və məzmun baxımından bu bölgənin coğrafiyası və cəmiyyəti ilə o qədər qaynayıb-qovuşub ki, bu folklor bölgədən təcrid olunsa, anlaşılmaz hala gələ bilər» (63, 5) fikrini eynilə Şəki folkloruna da aid edə bilərik.
Bayatı folklorumuzun ən geniş yayılan, lakonik, təsirli və oynaq janrlarından biridir. Hər bir ərazidən toplanan folklor nümunələri, o cümlədən bayatılar həmin ərazidə yaşayanların adət-ənənəsini, etnoqrafiyasını, həyat tərzini, bütövlükdə dünyagörüşünü əks etdirir.
Şəkidən qeydə alınmış bayatılarda yerli kolorit özünü açıq-aydın göstərir. Bu, hər şeydən əvvəl, peyzajlarda üzə çıxır. Şəkidən toplanmış bayatıların bir qismində ərazinin sanki sözlə rəsmi çəkilmişdir. Bu bayatılar Şəkinin təbiəti, mənzərəsi haqqında ətraflı məlumat verir. Aşağıdakı nümunələr hətta Şəki haqqında heç bir bilgisi olmayan şəxsdə də bölgənin iqlimi barədə müəyyən təsəvvür yarada bilər:
Bu yol Şəki yoludu,
Daş-çınqılla doludu.
Çiynimə kölgə düşdü,
Sandım ki, yar qoludu (8, 310).
Şəki yolu budumu?
Arxlar dolu sudumu?
Mənə söz verən gözəl,
Ehtibarın budumu? (8, 310)
Ərazidən toplanmış bayatıların bir qismi Şəkiyə məxsus toponimləri özündə əks etdirsə də, bu bayatılar ümumazərbaycan bayatılarının Şəki variantlarıdır. Şəki həmin bayatılara özünə aid toponimləri salmaqla onları bir növ «özününküləşdirib». Aşağıdakı bayatı təkcə Şəki rayonundan üç variantda qeydə alınmışdır:
Corabın ağına bax,
Dəsdələ, bağına bax.
Mən yadınıa düşəndə
Çaxılın dağına bax (79) = Şəkinin dağına bax (8, 309).
Bıçağın bağına bax,
Dolağın ağına bax.
Yar yadınıa düşəndə,
Daşüzün dağına bax (10, 325).
Bu bayatının digər regionlarımızdan qeydə alınmış variantlarında Şəkiyə məxsus toponimika hər bölgənin öz toponimikası ilə əvəzlənmişdir:
Coravın ağına bax,
Dəstələ, bağına bax.
Mən yadına düşəndə,
Ələyəz dağına bax (7, 666) = Yaqublu dağına bax (17, 77)
= Naxçıvan dağına bax (5, 278).
Kağızın ağına bax, = Məktubun ağına bax (17, 100).
Çöyürüb sağına bax.
Mən yadına düşəndə, = Yar yaduva düşəndə,
İlisu dağına bax (17, 100) = Oğuzun dağına bax (17, 100).
Köynək tik, ağına bax,
Sədəf düz, sağına bax.
Yar yadına düşəndə
Zaqatala dağına bax (17, 100).
Aşağıdakı nümunədə də eyni mənzərə ilə üzləşirik. Bayatıdan «Şəkinin gədikləri» ifadəsini çıxarıb yerinə «Selimin gədikləri» ifadəsini salan kimi «Şəki bayatısı» «İrəvan bayatısı»na çevrilir:
Şəkinin gədikləri,
Ərkəc qoç yedikləri,
Yadıma bir-bir düşür
Yarımın dedikləri (8, 310).
Selimin gədikləri,
Heyvadır yedikləri,
Əğyar, sən deyən olmaz
Düzdü yar dedihləri (14, 361).
Gördüyümüz kimi, bayatılarda dəyişən yalnız dağ adlarıdır. Hər bölgə bu bayatılara öz «möhürünü vurub». Elə Azərbaycan bayatıları da var ki, onlarda toponim işlənmir. Amma müxtəlif regionlar bu bayatılara öz toponimlərini salmaqla onları həmin regionun «malı edir»:
Gedirdim qırağ ilə,
Ot biçdim orağ ilə. = Gül biçdim orağ ilə.
İtirmişəm yarımı, = Əziz bala itirdim (79)
Gəzirəm sorağ ilə (7, 666).
Kiş çayının qırağıynan, = Arazın qırağıynan (79),
Gül biçdim orağıynan.
İtirmişəm yarımı,
Gəzirəm sorağıynan (8, 309).
Qanıx qırağındayam,
Ləmpə çırağındayam.
İtirmişəm yarımı,
Onun sorağındayam (17, 65).
Şəki folklorunun ayrılmaz hissəsi sayılan lətifələr də onomastikanı əks etdirmək baxımından zəngin material verir. Onomastik vahidlərlə, adətən, lətifənin əvvəlində rastlaşırıq: «Abdulcabbarın cibində bircə manat pulu qalmışdı. Çox fikirləşəndən sonra afdobusa minib Suçmaya yola düşür…», «Bir gün Axund Fərəc Şəkinin aşağı məhəlləsində Mirzə Abdulcabbara rast gəlir…», «Şirin kişi yenə də Göynükdən arvad alır…», «Ömründə Şəkidən qırağa çıxmayan bir qadın Qışlağa getməli olur…» və s. (8, 20-25).
Şəkidə çoxlu lokal yer adları vardır ki, bu adlar yalnız bir kəndin, yaxud bir neçə kəndin əhalisi üçün tanışdır. Ərazidən qeydə alınmış mifoloji rəvayətlərdə belə ərazi adları ilə tez-tez qarşılaşmaq mümkündür. Qeyd edək ki, Şəkinin coğrafi yer adları mifoloji rəvayətlərdə digər janrlara nisbətən daha geniş əks olunur. Bayatılarda, lətifələrdə təkcə coğrafi adlar verilirsə, mifoloji rəvayətlərdə adı çəkilən ərazinin təsviri də verilir: «Öyümüzdən havı nə qədə diyim, havırdan Vədutgilə qədə aralı qavırrıx varıydı. Horda – yolun qırağında balacə-balacə dağdağannarıydi…», «Sora mən Qarasovda işdiyirəm. Öyümüzdən də uxarıda bi sazdıx (qamışlıq) var, at girəndə hora adamnar hunu atnan çıxardıy…», «…Gəlif çatıy Şin çayinə, Şin çayini də keçənnən sora ho tərəflər qavırrıxdı…», «Ciyim danışiydi ki, İslam babam Qaxdan Gönüyə gəliymiş. Layisqiynən Cunudun arasında Tala qavırrığı var, qədimdə qaçaxlar ölüf, hora basdırıflar, qaçax qavırrığıdı, nəsə…» və s. (79).
Digər janrlarla müqayisədə atalar sözü və məsəllərdə, eləcə də tapmacalarda coğrafi yer adları az işlənir: «Dəhnəliyə salam verdını, əlınıı çəkəndə barmağınıı say» (79); «Burdan vurram qılıncı, Dəhnədən çıxar ucu (şimşək)» (10, 90).
Şəkinin coğrafi yer adları ilə ifadə və deyimlərdə də üzləşirik. Şəkidə hərdəmxəyal, tez-tez fikrini dəyişən adamlar haqqında «Əşşi, filankəs Şin çayidi, sahatda bi löyün oluy» (79) deyirlər. Şin çayı güclü yağışlar zamanı daşaraq ətrafda nə varsa, hamısını yuyub aparır. Bu çay axarını da tez-tez dəyişir. Deyilənlərə görə, əvvəllər Layısqı kəndinin yanından axan çay, indi Baş Göynük kəndinin yanında yataq salıb. Bunu müşahidə edən şəkili insanın qeyri-sabitliyi ilə çayın tez-tez öz axarını dəyişməsi arasında bir əlaqə görmüş, nəticədə qüvvətli metafora yaratmışdır. Özündən çox razı adam haqqında «Onnan heş Avarmıx meşəsində də yoxdu» (79) ifadəsi işlədilir. Həmişə səhhətindən gileyli, vasvası adamlara zarafatla «Qorxma, Şində də biri həblə olmuşdü. Yazıx, heş üş gün yaşəmədi» (79) deyirlər və s.
1.2. Rayon əhalisinin etnik tərkibi
2009-cu ilin statistik göstəricilərinə görə, Şəki rayonunun əhalisi 170733 nəfər idi. Şəki şəhərində 62965 nəfər əhali yaşayır. Qalan əhali isə (107768 nəfər) kənd və qəsəbələrdə yaşayır. Rayonun tərkibində iki qəsəbə – Turan və Çələbixan qəsəbələri, 67 kənd və başqa xırda yaşayış məntəqələri var (28, 57).
Şəki rayonunun əhali sayı
|
Nəfər
|
Faiz
|
Bütün əhali
|
170733
|
100%
|
Azərbaycan türkləri
|
163092
|
95,52%
|
Ləzgilər
|
7152
|
4,19%
|
Ruslar
|
121
|
0,07%
| Türklər |
26
|
0,02%
| Kürdlər |
26
|
0,02%
|
Avarlar
|
14
|
0,01%
|
Tatarlar
|
10
|
0,01%
|
Ukraynalılar
|
6
|
0,00%
| Digər millətlər |
286
|
0,17%
|
Dostları ilə paylaş: |