Ləman vaqifqizi şƏKİ folklor müHİTİ baki 2012
Yüklə 2,4 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.3. Etnoqrafik, etnik və dini qarşılaşdırmalar
- 1.4. Əhalinin məşğuliyyəti və onun folklorda ifadəsi
| Bölgədə yaşayan əhalinin böyük əksəriyyəti Azərbaycan türkləridir. Onlar rayonun bütün yaşayış məntəqələrində əhalinin milli tərkibində üstünlük təşkil edirlər. Azərbaycan türkləri ümumi əhalinin 95,52%-ni təşkil edirlər (28, 57). Şəki rayonu əhalisinin milli tərkibi (2009-cu ilin məlumatlarına əsasən) aşağıdakı cədvəldə öz əksini tapıb (28, 137):
Rayonun etnik tərkibi haqqında tarixi mənbələr də az-çox məlumat verir. Ö.Çələbi məşhur «Səyahətnamə» əsərində göstərir ki, monqol mənşəli qaytaqlar Dağıstan sərhədində yaşayırlar və hərdən ticarət məqsədilə Ərəş və Şəki şəhərlərinə gəlirlər (152, 160). İ.P.Petruşevski isə Əbdürrəzzaq Dumbuliyə istinadən xəbər verir ki, Qacar qəbiləsi monqollar dövründə üç qəbilənin qalığından – Sulduz, Cəlair və Tanqut qəbilələrinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir (140, 95). Qeyd edək ki, Qax rayonunun Şəkiyə yaxın kəndlərindən birinin adı Cəlair, digərininki Tanqıtdır. İ.P.Petruşevskinin verdiyi digər bir məlumata görə, Teymurun Qafqaza yürüşü zamanı Şəkinin valisi Sidi Əli Orlat idi. Orlat monqol qəbilələrindən birinin adıdır (140, 137). M.H. Baharlı isə vaxtilə Nuxa qəzasında noqayların da məskunlaşdıqları barədə məlumat verir. Onlar qıpçaqları sıxışdırıb çıxarmaq üçün Batı xanın əmri ilə sərkərdə Noqay, yaxud da Nuğayın başçılığı altında əraziyə gələnlərdir. Yenə həmin müəllif şahsevənlər və onlara birləşən başqa səlcuq tayfalarından bəhs edərkən onların Nuxa qəzasında da (Qaradağlı kəndində) yerləşdiyini qeyd edir. O, həmçinin XIX əsrdə bu ərazidə şəqqaqilərin məskunlaşmaları haqqında məlumat verir. Onlar Cəfərqulu xanın başçılığı ilə Cəfərabad və ətraf kəndlərdə yerləşmişlər (31, 50). Bir neçə qaynağı qarşılaşdıran Aydın Məmmədov «Əcaibül-məqdur fi nəvaib Timur» əsərindəki Şəkiyə dair naməlum bəhslər (Gələrsən-Görəsən qalasında və ətrafında 1403-cü ildə baş vermiş hadisələr barədə məlumatlar)» məqaləsində yazır: «Şirvanşah Şeyx İbrahimin dililə yerli əhali gürcü yox, tatar adlanır. Bu zaman bizim üçün aydınlaşır ki, hekayələrdəki gürcü sözləri millət yox, ümmət və məzhəb, yəni xristian-provoslav mənasında işlənilir» (102, 108-109). Ə.Şamil də Şəkinin Turan qəsəbəsində folklor toplayarkən belə bir məlumatı qeydə almışdır ki, Oğuz rayonunun Daşağıl kəndinin əhalisi vaxtilə xristian türklər, qaqouzlar olmuşdur. Onların bir qismi sonradan köçmüş və ya assimilyasiya uğramış, XIX-XX yüzildə buraya xınovlular, rutullular, axtılılar və başqaları yerləşmişlər (128, 332). Ərazidə hazırlanan bəzi yemək növləri də Şəki əhalisinin elat dünyası ilə bağlılığından xəbər verir. Şəkililər (xüsusən də Göynük kəndlərinin əhalisi) qaxac edilmiş əti və bağırsaq dolmasını çox sevirlər. Qaxac əti hazırlamaq üçün payızda kəsilmiş heyvanın ətini nazik-nazik, iri hissələrə ayırır və duzlayırlar. Duzlanmış ət bir neçə saat saxlanır ki, suyu tam çıxsın. Sonra onu açıq havadan asır, üstünə tənzif örtürlər. Ət parçaları tam quruduqdan sonra onları duzda qaynadılıb qurudulmuş ağ, parça torbalara yığırlar. Qaxac edilmiş əti daha çox sulu xəmir yeməklərinin içinə atırlar (79). Bağırsaq dolmasını hazırlamaq üçün orta yaşlı erkək heyvanın bağırsaqlarından istifadə olunur. Bu məqsəd üçün istifadəyə 2-3 illik kəlçənin bağırsaqları daha yararlı sayılır. Əvvəlcə iç hazırlanır: kəsilmiş heyvanın içalatını təmizləyir, bir az da həmin heyvanın ətindən qatılır və xırda-xırda döyülür. Döyülmüş ətə kəklikotu, quru keşniş, şüyüd, reyhan və s. qatılır və çoxlu soğan doğranır. Zövqə görə sarımsaq da qatmaq olar. Duz, istiot və alça turşusu vurulur və yaxşı-yaxşı qarışdırılır. Sonra bağırsaqlar 0,5m. uzunluqda kəsilir və çevrilmədən təmizlənir. Təmizlənmiş bağırsağın bir ucu sapla möhkəm düyünlənir. Düyünlü hissə bağırsağın içərisinə salındıqdan sonra sol əlin baş və şəhadət barmaqları ilə hazır iç bağırsağa tıxanır. Tıxanmış bağırsaqların ağzı möhkəm bağlanır. Dolmuş bağırsağın üz hissəsi içəridə, astar hissəsi isə çöldə qalır. Bu proseslərdən sonra bağırsaqların üzü yuyulur və təmiz, şirli qablara yığılır. Suyu tamam çıxandan sonra xüsusi hazırlanmış yerlərdən asılır. Bağırsaq dolmasını asmaq üçün yer belə hazırlanır: buxarının (və yaxud sobanın) üstündə – ləmpəyə (Keçmişdə Şəkidə evlərin tavanı yan-yana düzülmüş taxtalardan ibarət olub, «ləmpə» adlandırılardı) bərkidilmiş taxtaların üstünə sərilib qurudulur. Qurudulmuş bağırsaq dolmasını xırda hissələrə ayıraraq kabab edirlər. Haqqında danışdığımız yemək növlərinin elat mətbəxi ilə bağlı olması bəllidir. Bu fakt Şəki bölgəsinin elat dünyası ilə sıx təmasından və sonuncuların Şəkidə məskunlaşmasından xəbər verir. Şəkidə yaşayan əhalini qədim türk əhalisi, yəni min illərdən bəri Şəkidə məskunlaşan yerli türklər və elat türklər olmaqla iki qrupa ayırmaq olar. Biz elat türklər deyəndə Şəki ərazisində yaşayan qaraqoyunluları nəzərdə tuturuq. Qaraqoyunlu tayfalarının Şəki ərazisində məskunlaşmaları haqqında müxtəlif mənbələr məlumat verir. «Şəki qaraqoyunluları da mənşəcə oğuz tayfalarından biri olan baharlılar soyundandır. 1468-ci ildə Ağqoyunlularla döyüşdə məğlubiyyətə uğrayan qaraqoyunlular Araz çayını keçərək şimala üz tutmuş və müxtəlif ərazilərə səpələnmişlər. Bir müddət keçəndən sonra onların bir qismi əvvəlki yaşayış məskənlərini də tərk edərək başqa bölgələrə köçmüşlər. Belə böyük dəstələrdən biri də XIX əsrin I yarısında Şəki qəzasına gəlib çıxmış və Güllübağ adlanan ərazidə məskunlaşmışdır. Dərəcənnət, Təpəcənnət, Alıxanlı (Kəhrizoba), Şirinbulaq, Aydınbulaq, İbrahimkənd, Hətəmoba (indi bu kənd yoxdur), Çayqaraqoyunlu, Dağqaraqoyunlu, Qayabaşı, Əlyar kəndlərinin əhalisi həmin qaraqoyunlulardır. Onlar bu əraziyə Alı xanın başçılığı altında köçmüşlər. Həmin ərazilərdəki toponimlər Alı xanın adını indi də yaşadır: Alıxanlı kəndi, alıxanlılar, Alıxanlı bulağı, Alıxanın yataq yeri və s. Bu ərazi maldarlıq üçün çox əlverişlidir. Görünür, həmin ərazini yaşayış yeri seçən qaraqoyunluların diqqətini də bu cəhət cəlb etmişdir» (10, 556; 31, 49). Onu da deyək ki, Şəkidə yaşayan oturaq türklər qaraqoyunluları «tərəkəmə», qaraqoyunlular isə yerliləri «muğal» adlandırırlar. «Muğal» Şəkidə yaşayan ləzgilərin Şəkinin qədim türk əhalisinə verdikləri addır. Şəki qəzasını özlərinə yaşayış məskəni seçən qaraqoyunlular oturaqlaşmış əhalini ləzgilər kimi «muğal» adlandırmağa başlayıblar. Baş verən məlum hadisələrlə bağlı olaraq, XX əsrin müxtəlif dövrlərində Qərbi Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ və ətraf rayonlardan didərgin düşən xeyli sayda Azərbaycan türkü Şəki rayonunun müxtəlif yaşayış məntəqələrində məskunlaşmağa məcbur olmuşdur. Qayabaşı, Bolludərə, Şəki kəndlərinin əhalisi Vedibasardan, Göyçədən deportasiya olunanlardır. Cəfərabad kəndində həm qaraqoyunlular, həm də 1948-ci ildə Qərbi Azərbaycandan deportasiya olunan azərbaycanlılar yaşayır. Daşbulaq kəndində isə Şəkinin qədim türk əhalisi ilə yanaşı, 1905, 1917, 1988-ci illərdə Dərələyəz mahalından və Qərbi Azərbaycanın digər yaşayış məntəqələrindən deportasiya edilən azərbaycanlılar məskunlaşmışlar. Göyçə, Vedibasar mahallarının əhalisinin bir qismi də Trud düzü boyunca yerləşən yaşayış məntəqələrində məskən salmışlar. Qəribə burasıdır ki, həmin kəndləri qeyri-adi adlarla adlandırmışlar: I, II, III, IV, V sovxoz (bəzən də «sovxoz» sözünü «şöbə» sözü ilə əvəz edirlər). 1948, 1988-ci illərin deportasiyasına məruz qalan (əslində, buraya 1915, 1918-ci illərin hadisələrini də əlavə etməliyik) həmyerlilərimizin ağız ədəbiyyatı ayrıca toplanmalı və tədqiq olunmalıdır. Say baxımından rayonda yaşayan azsaylılar içərisində Dağıstan xalqları qrupu, yəni saxurlar, laklar, tabasaranlılar, axtılar, rutullular və s. türklərdən sonra ikinci sırada dayanır. Bu millətlərin nümayəndələri olan yaşlı söyləyicilərin verdikləri məlumatlara görə, Dağıstanda yaşayış olduqca çətin, dolanışıq ağır olduğu üçün onlar köçüb Şəki və ətraf rayonlarda məskunlaşmağa məcbur olmuşlar. 2011-ci ilin statistik göstəricilərinə görə, onların ümumi sayı 7152 nəfər olmuşdur (28, 275). Bu xalqlar daha çox Şəki şəhərində, Baltalı, Qudula, Qaradağlı, Şorsu və Şin kəndlərində Azərbaycan türkləri ilə kompakt halında yaşayırlar. «...Dağıstan Respublikası sanki bir xalqlar, dillər muzeyidir. Orta yüzilliyin ərəb səyyah və coğrafiyaçıları da buranı «cebel-ül elsan», yəni dillərin dağı, çox ellər yaşayan dağ adlandırmışlar. Burada radiolar hər səhər 33 dildə yerli xalqları salamlamaqla verilişlərinə başlayır» (102, 287). Buradakı 33 xalqın və etnik qrupun nümayəndələrin Azərbaycana gəldikdən sonra Azərbaycan türkləri ilə qaynayıb-qarışıb, onun folklorunu və mədəniyyətini mənimsəyib. Bu etnik qruplar Azərbaycanda əsasən iki ad altında – avar və ləzgi adı altında göstərilir. 1.3. Etnoqrafik, etnik və dini qarşılaşdırmalar Şəkinin qədim türk əhalisi ancaq əkinçilik və sənətkarlıqla, elat türklər isə daha çox maldarlıqla məşğul olmuşlar. Fərqli həyat tərzi istər-istəməz hətta eyni etnik qrupun da mədəniyyətində müəyyən fərqlər yaradır. Bu barədə tədqiqatçıların fikirləri olduqca maraq doğurur: «Oturaqlaşma etnik, eləcə də mədəni sistemdə bir çox dəyişikliklər yaradır. Elat həyata məxsus bir çox institutlar (el, oymaq, boy və s.) itirilir. Yeni həyat tərzi bəlli institutlara uyğunlaşmağı tələb edir. Əsas məşğuliyyət sahəsi olan heyvandarlıq öz yerini əkinçiliyə verir və s. Sosial diferensiallaşma etnik diferensiallaşmaya keçir» (51, 140). Ancaq «təbiətə uyma, təbiətlə qarşılıqlı anlaşma və ahəngdarlıq köçərinin başlıca yaşam kodudur. Əkinçilik, tam tərsinə, cəmiyyətlə təbiəti qarşı-qarşıya qoymaq, təbiət üzərində zorakılıqdır» (32, 79). Qışda mal-heyvanın arxasınca qışlağa, yayda yaylağa köç edən tərəkəmənin həyat tərzi təmizliyə vərdiş etmiş oturaq türkün gözündə, həqiqətən də, əsl zülmdür. Ərazidən qeydə alınmış lətifələrin birində muğal tərəkəməyə deyir: «Hasan əmi, daha tərəkəmənin zulumu başdandı. A kişi, bir loxma əppəkdən ötəri, nə zulumdu, siz heylə çəkirsiniz. Qaraçıya oxşuyursunuz, iy-qoxdan sizə yaxın da durmax olmur» (104, 51). Oğurluq oturaq türk üçün ayıb, əksiklik gətirən hal sayılırsa, tərəkəmə buna igidlik əlaməti kimi baxır. 2003-cü ilin mart ayında Şəki rayonunun Baş Göynük kəndində folklor toplayırdım. İnformatorum 70 yaşlı Qurbanova Firuzə Həsənqulu qızı 1952-ci ildə Gürcüstan Respublikasının Qardabani rayonunun Qaracalar kəndindən Baş Göynüyə gəlin gəlmişdi. Hiss olunurdu ki, o, uzun illər Şəkidə yaşamasına baxmayaraq, ruhən tərəkəmə olaraq qalmışdır. Bu qadın oğurluqla bağlı rəvayəti çox həvəslə danışdı. Ətrafımıza yığışan qadınların çox təəccüb etdiklərini gördükdə «Aaz, o vaxtı bizdə hər gejə qapıya bir heyvan oğurruyuf gətirmiyəni kişi saymırdılar ki...», – dedi. Yerli qadınlar ağızlarını büzərək «Yaxşı görax, oğurrux nə vaxdan kişiliyh sayilifdi», – deyə cavab verdilər. Eyni hal özünü qaraqoyunlular arasından toplanmış lətifə və rəvayətlərdə də göstərir. «Şəki folkloru» kitabında «Qaraqoyunlu ixtilətləri» başlığı altında verilmiş əhvalatlar da oturaq türklərlə tərəkəmələr arasındakı düşüncə tərzinin fərqliliyini aşkarlamaq baxımından gözəl nümunələrdir (10). «Qonşu qızın tərifi»ndə oturaq camaatla tərəkəmələrin qadına yanaşma tərzi diqqəti çəkir. Gələn elçilərin yanında qonşunun qızını tərifləyən tərəkəmə deyir: «Ağrınız alım, ay qardaşlar, lap yaxşı eliyif gəlmisiniz. Vallah, ona qız demək olmaz, yıxılı öyün dirəyidi. Bir payaynan beş kişini birdən yatdırır. Üklü aravıya qoş, dağın başına qaldırsın. İnanın ki, qonşumuzdu diyə, demirəm, Pərzad balamız qoşulu kəldi, atdı, camışdı…» Kişi hələ sözünü tamamlamamış elçilər qalxıb deyirlər: «Sağ olun, dayı, biz gedəsi olduq. Biz buraya qıza gəlmişdik, mal-qara almağa yox» (10, 226). Gününü çöldə-bayırda keçirən tərəkəməyə fiziki cəhətdən olduqca güclü, ərinə təsərrüfat işlərində kömək etməyi bacaran qadın lazımdır. Əkinçilik və sənətkarlıqla məşğul olan oturaq əhali isə yalnız ev işləri ilə məşğul olmağı bacaran qadın axtarır. Bununla yanaşı, tərəkəmə üçün də oturaq həyat tərzinə vərdiş etmək çətindir. İl boyu yaylaqdan qışlağa, qışlaqdan yaylağa köç edən, gününü ancaq mal-heyvana qulluqla keçirən tərəkəmə oturaq həyata heç cür alışa bilmir. Aşağıdakı nümunə bu baxımdan maraq doğurur: «Tərəkəmə qızı ilə evlənmiş şəkili ər onun xəyanət etməsindən şübhələnib arvadını güdür və qarşılaşdığı mənzərədən dəhşətə gəlir. Görür ki, arvadı bağda iki yerə daş yığıb; bir tərəfdə dörd-beş iri daş, o biri tərəfdə isə on-on beş xırda, ağ daş. Arvad gah iri daşları əli ilə sığallayıb deyir: «Ho-ho, qoy səni sağım». Gah da o biri iri daşı sığallayır: «Ho-ho, sarı inəyim, vedrəni doldur, sənnən küsərəm haa!» Sonra əlindəki nazik çubuqla xırda daşları vurub deyir: «Çüş, keçi, yiyən ölsün, tərpən qoyunları apar, xalxın sürüləri örüşə çatdı, sən hələ tərpənməmisən» (10, 261). Onu da qeyd edək ki, Şəkinin oturaq və elat əhalisi arasında olan etnoqrafik fərqlərlə yanaşı, rayonun kənd və şəhər əhalisi, o cümlədən ayrı-ayrı kəndləri arasında da etnoqrafik fərqliliklər mövcuddur. Həmin fərqlər folklorda da əks olunur. Bu ziddiyyətlər lətifələrdə, deyim və ifadələrdə daha çox üzə çıxır. Şəki şəhərinin əhalisi arasında bu tipli folklor mətnləri çox söylənilir: Motal papax kəntdilər, Aləmi tərpətdilər. S..a-s..a gəldilər, Yığa-yığa getdilər (10, 331). Azərbaycanın əksər bölgələri üçün səciyyəvi olan bəzi paremilər Şəki mühitində özünün konkret ünvanını tapır: «Hər yerdən bir-bir, Oxudun yarısı» (79). Belə sataşmalar, ehtimal ki, kəndin bölgə üçün xarakterik olmayan mental xüsusiyyətlərindən doğur. Aşağıdakı deyimlər də oxşar səciyyə daşıyır: «Qoxmuxlunu görən görüfdü, görmüyən də arzuluyə-arzuluyə gessin»; «Dəhnəliyə salam verif əlınıı çəkdını, barmaxlarınıı say» (79). – Meyvənin pisi nədir? – Gavalı. – İnsanın pisi kimdir? – Dəhnəli (79). Şəki şəhəri ilə Göynük kəndlərinin əhalisi həm ləhcə fərqlərinə görə seçilirlər, həm də xarakter baxımından müəyyən qədər fərqlidirlər. Şəkililər göynüklüləri «qada göynüklü» (Göynüklülər müraciət zamanı «qada» sözündən çox istifadə edirlər), «yaveynən hökməti yıxan göynüklü» (1930-cu il Göynük üsyanına işarədir) adlandırırlar. Göynüklülər də öz növbələrində şəkililərə borclu qalmırlar. Onlar şəkililəri «qəpiyh noxulu» (şəkililər haqq-hesabda çox dəqiqdirlər), xınalı noxulu» (Əvvəllər Şəki şəhərində yaşayan qadınların əksəriyyəti saçlarına xına yaxardılar) (79) adlandırırlar. Rayonun kəndləri də öz aralarında etnoqrafik fərqliliklərə malikdirlər. Şəkinin Göynük kəndləri dağ kəndləridir. Bu kəndlər meyvənin bolluğu ilə seçilir. Göynüklülər içməli suyu Şin çayından götürürlər. Babaratma kəndi isə onlara nisbətən aran kəndi sayılır. Bu kəndin əhalisini içməli su ilə artezian quyuları təmin edir. Göynük kəndlərinin əhalisi Şəkinin digər camaatına nisbətən öz sərtlikləri, cəsurluqları, döyüşkənlikləri ilə fərqlənirlər. Babaratmalılar isə xaraktercə həlim adamlardır. Məişət və etnoqrafiyada olan bu kimi fərqlər özünü həmin kəndlərin əhalisinin bir-birinə münasibətində də göstərir. Babaratmalılar göynüklüləri «qaqa (meyvə) yiyən göynüklü», «adamasan göynüklü», göynüklülər isə babaratmalıları «meyəl (göl) suyu içən babaratmalı» adlandırırlar. Göynük kəndlərində dəhnəlilərə qoşulmuş məzəli şeirlər də çox məşhurdur: – Haralısan? – Dəhnəli. – Nə satısanı? – Şəfdəli. – Neçiyə? – Üçü bi şahiyə (79). Dəhnəlilər haqqında lətifələrə də Şəki ərazisində tez-tez rast gəlmək olur. Bu lətifələrdə dəhnəlilər çoxbilmiş adamlar kimi qələmə verilir (8; 9). Qoxmuqlular haqqında lətifələr də Şəki ərazisində geniş yayılmışdır. Həmin lətifələrdə Qoxmuq camaatı bir qədər sadəlövh adamlar kimi təsvir olunur (79). Bu lətifələrdən II fəsildə geniş şəkildə bəhs edəcəyimiz üçün burada onların üzərində dayanmağı lazım bilmədik. Şəki ərazisində təkcə yuxarıda adları çəkilən kəndlərlə bağlı yox, Şəkinin digər kəndləri və şəhər əhalisi haqqında deyimlər, ifadələr, lətifələr kifayət qədərdir. Şəki folklor mühiti şəkililərlə yanaşı, qaçqın və deportasiya olunan əhaliyə münasibət bildirməyi də yaddan çıxarmayıb. Bu münasibət folklorda yerli-gəlmə və dini məzhəb müstəvisində (sünnü-şiə) özünü göstərir: Bir əlində bölmədan Uzun boy, naziyh bədən. Arvad alısanı yerridən al, Arvad olmaz gəlmədən (79). Bəzən xalq arasında gəzən məzəli söhbətlər sonradan lətifələşərək dillər əzbəri olur: «Bir şəkilinin evində Ağdamdan deportasiya olunmuş qaçqın ailəsi məskunlaşır. Yemək zamanı qaçqın kişi tez-tez «Həzrət Abbas haqqı» deyə and içir. Bu and ev sahibinin xoşuna gəlmir. O deyir: «Həzrət Abbasın adını az çək. Həzrət Abbas, adınıı çəkən çörəyh tapbaz». Həmin hadisədən sonra ağdamlı bir də şəkilinin evində bu ifadəni işlətmir» (79). Şəki folklor mühiti qonşu rayonlarda yaşayan əhalinin etnoqrafik xüsusiyyətlərinə də müəyyən münasibət bildirir. Şəki ətraf rayonlardan öz mühafizəkarlığı, qapalılığı ilə seçilir. Qonşu rayonların əhalisi hərəkət və rəftarlarında şəkililərə nisbətən daha sərbəst və açıq-saçıqdırlar. Odur ki, şəkililər Qax rayonundan gəlin gətirən adamlara deyirlər: «Qaxa düşdunı, p..a düşdunı» (79). Qaxın Malax kəndində balqabaqlı aşı çox sevirlər. Bunu bilən Şəkinin Göynük kəndinin sakinləri malaxlılara belə sataşırlar: – Haralısan? – Malaxlı. –Aşı bişir qavaxlı (Göynük kəndlərində balqabağı qavax adlandırırlar). Yiyax daddı-damaxlı. Yatax dallı-qavaxlı (79). Şəkililər Zaqatalanı «mini Parij» (Zaqatala əhalisi geyim və davranışda sərbəstliyi sevir) adlandırırlar. Zaqatalılar isə şəkililəri «bic şəkili», «çoxbilmiş şəkili» çağırırlar. Balakənlilər şəkililər haqqında deyirlər: «Balı (gilas) ağacıynan şəkilini qapınnan içəri qoyma» (79). Deyimin mənası budur ki, balı ağacı tez artıb-çoxalandır. Şəkililər də düşdükləri yerdə toplum halında yaşamağa meyllidirlər. Şəki folklor mühitində etnik qarşılaşdırmalar da sıx şəkildə özünü göstərir. Şəkililər ləzgilərlə yaxın qonşu olduqları üçün etnik qarşılaşdırma şəkili ilə ləzgi arasında baş verir. Bu səbəbdən şəkili və ləzgi bir çox lətifələrin əsas qəhrəmanlarına çevrilir. Həmin lətifələrdə gah iki ləzgi, gah da şəkili və ləzgi qarşılaşdırılır. Polietnik lətifələrdən irəlidə danışacağımız üçün burada geniş şəkildə bəhs etməyi lazım bilmədik. Ərazidən qeydə aldığımız rəvayətlərin də bir qismi etnik qarşılaşdırma üzərində qurulur. Bu iki etnik qrupun bir-birinə münasibəti aşağıdakı zarafatlarda da öz əksini tapmışdır: Şəkililər ləzgiləri «Ləzgi nədi, güzgü nədi?» deyə cırnadırlar. Ləzginin buna cavabı «Muğal nədi, sığal nədi?» (79) olur. Şəkinin yerli türk əhalisi olduqca mehriban, ünsiyyətcil camaatdır. Onlar soyuqqanlı, ünsiyyət sevməyən ləzgiləri belə cırnadırlar: «Poladdan bərk olur canı ləzginin, Heç kəsə qaynamaz qanı ləzginin» (10, 346). «Ləzgi qonağınkı yiyincədi», «Filankəsdə ləzgi damarı var», «Ləzgi kimi tərs damarın tutmasın» və s. (79) kimi ifadə və deyimlər də şəkili və ləzgi arasındakı münasibəti ifadə edir. Dini məzhəb etibarilə rayonun əsas əhalisi sünnülərdir. Bölgədə şiə məzhəbindən olanlar da yaşayırlar. Şiələr kompakt halında Şəki şəhərində (Gəncəli məhəlləsində), Cəyirli, Qayabaşı, Bolludərə və Cəfərabad kəndlərində məskunlaşmışlar. Gəncəli məhəlləsinin əhalisi Səfəvilər dövründə Şəkini idarə etmək və dayaq yaratmaq üçün Gəncədən Şəkiyə köçürülənlərin nəsilləridir. Şəkinin sünnü əhalisi şiələri «qızılbaş», bəzən də «qəcər» adlandırırlar. Məlumdur ki, şiə yönlü səfəvi təriqəti həm də «qızılbaş» adlanmışdır. Şiələrin «qızılbaş» adlandırılması Azərbaycanın başqa sünnü bölgələrində də (Qax, Zaqatala, Balakən rayonlarında və s.) özünü göstərir. Qacar etnonimi XVIII əsrdə hakimiyyətə gəlmiş Qacar sülaləsi ilə bağlıdır (135, 209-210). «Qəcər» termini isə «Qacar» sözünün təhrifə uğramış variantıdır. Cəyirli, Qayabaşı, Bolludərə və Cəfərabad kəndlərinin əhalisi isə XX əsrin müxtəlif dövrlərində Qərbi Azərbaycandan deportasiya olunduqdan sonra gəlib bu ərazidə məskunlaşmış şiələrdir. Sovet imperiyasının süqutu nəticəsində Azərbaycan xalqı müstəqillik əldə etdi və öz milli-mənəvi dəyərlərini yenidən bərpa etmək imkanı qazandı. Dini dəyərlərin yenidən aktivləşməsi folklora da öz təsirini göstərməyə başlamışdır. Rayonun ərazisində folklor ezamiyyətlərində olarkən dini mövzulu folklor mətnlərinin aktivləşməsini müşahidə etdik. Bu proses özünü yas mərasimlərində söylənən rəvayət və nagıllarda daha qabarıq göstərir. Başqa bölgələrimizdə olduğu kimi, Şəkidə də sünnü-şiə münasibətləri XX əsrin əvvəllərində olduğu kimi deyildir. XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəllərində milli şüurun güclənməsi ilə bağlı olaraq sünnü-şiə münasibətləri tədricən zəifləmişdir. Sünnü-şiə ziddiyyətinin zəifləməsində Sovet hakimiyyəti illərində aparılan ateizm təbliğatı da əhəmiyyətli rol oynamışdır. Buna baxmayaraq, sünnü-şiə ziddiyyətləri hələ də bəzi insanların şüurunda yaşamaqdadır. Sünnü-şiə ziddiyyəti ilə bağlı folklor örnəkləri bu əhvali-ruhiyyəni əks etdirir. Həmin ziddiyyətləri daha qabarıq göstərən folklor janrı lətifədir. Fikrimizi daha yaxşı aydınlaşdırmaq üçün misallara baxaq: «Bir ləzgi təsadüfən Aşuraya gəlib çıxır və burada nə baş verdiyini soruşur. Yığışan camaat «hüzürdür», – deyə cavab verir. Ləzgi ölünün harada olduğunu soruşanda camaat onların 1300 il bundan qabaq qətlə yetirildiklərini söyləyir. Buna heyrətlənən ləzgi deyir: «Can, ay yazıqlar, xəbər sizə nə yaman gec çatıfdı» (79). Və ya «Gəncəli məhəlləsindən olan bir neçə ağsaqqal yolda oturub söhbət edirmiş. Bu zaman başqa bir məhəllədən olan gənc əlindəki təsbehi yellədə-yellədə oradan keçir. Ağsaqqallardan biri deyir ki, oğul, adam təsbehi helə eləməz. O, təsbehi oğlandan alır və dənələrini bir-bir çevirərək sayır: «Bax, bu imam Hüseyn, bu imam Həsən, bu imam Rza, bu Abbas, bu ...». Səbri tükənən gənc təsbehi kişidən alır və yellədə-yellədə deyir: «İmamlar, bərk durun, getdik» (79). Sünnü-şiə ziddiyyətlərini əks etdirən daha bir janr isə rəvayətdir. Şəkidə söylənən dini rəvayətlərdən birinə görə, iki qonşunun ərazi davasından sonra müsəlmanlar sünnü və şiə adlı iki qola parçalanmışlar. Bu rəvayətdə deyilir ki, iki qonşu yer üstündə dalaşır. Onlardan biri o birinin mülkünü əlindən almaq üçün qonşusuna şər atıb onu vilayətdən sürgün etdirir. Sonra isə sürgündən qayıdan kişini öz qızı ilə evləndirir. Qızı ilə evlənmiş kişi intiqam almaq üçün şüşənin içinə kağız yazıb qoyur və onu meşədəki ağacın haçasında gizlədir. Ağac böyüyüb şüşəni içində gizlətdikdən sonra o bildirir ki, Allah-təaladan ona qonşuları haqqında nida gəlib. Camaat meşəyə gedir və kağızı tapır. Kağızda yazılanlara əsasən qonşu və onun bütün nəsli həmin gündən etibarən ölülərinin qoltuğunun altına ağac, burun, qulaq deşiklərinə pambıq qoymalıdırlar. Bu rəvayətə görə, qızılbaş və sünnü o gündən ayrılır və həmin qaydaya riayət edənlər qızılbaşlardır (79). Bu rəvayətdən də gördüyümüz kimi, Şəkinin dini təhsili olmayan əhalisi sünnü-şiə məzhəblərinin yaranmasını islam dinindən fərqli olaraq məişət müstəvisində izah edir. 1.4. Əhalinin məşğuliyyəti və onun folklorda ifadəsi Şəki haqqında qeydlərə müxtəlif tarixi mənbələrdə rast gəlmək mümkündür. Dünyanın ən məşhur səyyahları öz səyahətnamələrində Şəkinin tarixi, coğrafiyası, təbiəti ilə birlikdə burada yaşayan əhalinin həyat tərzi, məşğuliyyəti barədə də olduqca maraqlı məlumatlar vermişlər (42, 45; 75,78-79; 114, 26, 164, 179, 183). Şəki Azərbaycanın ən qədim yaşayış məskənlərindən biridir. Buna görə də o, Azərbaycanın ən qədim əkinçilik rayonlarından biri sayıla bilər. Mənbələrin verdiyi məlumata görə, Şəkidə şəhər mədəniyyəti də erkən çağlarda formalaşmışdır (86, 8; 107, 164). Şəkidə ticarətin və sənətkarlığın inkişafı da buradan irəli gəlir. Şəkinin qədim türk əhalisi daha çox əkinçilik və sənətkarlıqla məşğul olur. Rayonun ərazisinin əkinə yararlı münbit çay vadiləri, bərəkətli düzənləri əkinçiliklə məşğul olmağa əlverişli şərait yaradır. Şəkidə əhalinin erkən oturaqlaşması onu Azərbaycanın ən qədim sənətkarlıq mərkəzlərindən birinə çevirmişdir. Digər bir tərəfdən də gil, ağac, müxtəlif lifli bitkilər, boyaq maddələri, yun, qəzil, gön, dəri və s. kimi xammalla bol olan Şəkidə sənətkarlığın inkişafına əlverişli şərait yaranmışdır (86, 10). Müxtəlif sənət növlərinin sayına görə Şəki Azərbaycan şəhərləri arasında üstün mövqeyə malik olmuşdur. Şəkidə dəmirçilik, misgərlik, qalayçılıq, dərzilik, dabbaqlıq, şəbəkəçilik, dulusçuluq, xarratlıq, dülgərlik, metalişləmə, zərgərlik, papaqçılıq, silahsazlıq, boyaqçılıq, ipəkçilik və s. Onlarla bu kimi sənət sahəsi geniş inkişaf etmişdir (87, 8). Azərbaycanın digər şəhərlərində olduğu kimi, Şəki sənətkarları da bir yerdə cəmləşməyə meylli olmuşlar. Şəki şəhərindəki küçələrin adları da bunu bir daha sübut edir: Şalbaflar (şal toxuyanlar), Sabunçular, Xarratlar, Sərkarlar (qoyunçular), Qışlaq və s. Bu adlardan yalnız Qışlaq peşə və sənət adı bildirmir. Amma R.Əfəndizadənin verdiyi məlumata görə, bu məhəllədə də sənətkarlar yaşamışlar. Burada xana məxsus barama qurdları saxlanırdı (49, 74). Şəkinin kəndlərində də sənətkarlıq geniş inkişaf etmişdir. Kəndlərdə hər nəsil sənətkarlığın bir növü ilə məşğul olmuşdur. Bu vəziyyət XX əsrin 50-60-cı illərinə kimi davam etmişdir. Şəki şəhərində olduğu kimi, kəndlərində də bəzi nəsil və məhəllə adları, hətta ləqəblər müxtəlif sənət sahələri ilə bağlı olmuşdur. Şəkinin Baş Göynük kəndində Dəmirçi uşağı, Qileyçilər, Misgərlər kimi nəsil adları, Qileyçi Avdılla və s. ləqəblər, Baş Göynük, Kiş, Oxud və s. kəndlərdə, hətta Şəki şəhərinin özündə Duluzlar məhəlləsi çox məşhurdur. Şəkidə sənətkarlığın geniş inkişafı ticarətin təşəkkülündə mühüm rol oynamışdır. «Şəkidə istehsal olunan malların bir qismi dünya bazarına çıxarılır, bir qismi qonşu əyalətlərdə yaşayan müştərilərin tələbatını ödəyir, bir qismi isə yerli bazarlarda satılırdı. 1846-cı ildə «Kavkaz» qəzetində dərc olunmuş «Nuxa» sərlövhəli məqalədə göstərilir ki, şəhər əhalisinin 3100 nəfəri ticarətlə məşğuldur. Keçən əsrin 40-cı illərində Nuxa şəhərində təqribən 7700 nəfər adam yaşayırdı. Belə çıxır ki, o zaman nuxalıların 40%-ə yaxını ticarətlə məşğul olurmuş» (49, 53). Rayon ərazisi, həm də Böyük İpək Yolunun üstündə yerləşirdi. Təbii ki, bu amilin özü də ticarətin inkişafına təkan vermiş olurdu. Qaraqoyunlu kəndlərinin əhalisi daha çox heyvandarlıqla məşğul olsalar da, son dövrlərdə onlarda da oturaqlaşma prosesi getməyə başlamışdır. Onlar öz mal-heyvanlarını Şəki ərazisindəki yaylaqlardan başqa, Kəlbəcər rayonunun yaylaqlarına da aparırdılar. Həmin ərazilərin işğalı bu prosesi bir az da sürətləndirmişdir. Ərazidə əhalinin məşğuliyyət sahələrinin hər biri ilə bağlı xeyli sayda folklor örnəyinə rast gəlmək olar. «Etnoqrafik, etnik və dini qarşılaşdırmalar» yarımbaşlığında maldarlıq həyatını özündə əks etdirən lətifə və məzəli ixtilatlardan bəhs etmişdik. Heyvandarlıqla məşğul olmaq təkcə həmin ərazidən toplanmış lətifələrdə, məzəli ixtilatlarda deyil, folklorun digər janrlarında da iz buraxmışdır. Bu xüsusiyyət özünü daha çox bayatılarda göstərir:
Qoymuyun, yelni nəmdi. Yaylağa hay düşüfdü, Hamısı burda cəmdi (79). Çoban çıxdı yaylağa, Dadandı sütə, qaymağa. Çobanın könlü olsa, Sütü döndərər yağa (79). Bu baxımdan, tapmacalar da ayrıca dəyərləndirilməlidir: Süfrələrin bəzəyi, Çobanların isdəyi. Bişmir ocaxda, qazda, Yiyilir çox ləzzətdi (pendir) (79). Dört gözdü bulax, Onun suyu dümağ (inəyin yelni və südü). Səkgiz sədrəcə (it məməsi). Dörd xumarcan (inək məməsi). İki mərcan (keçi məməsi) (79).
Şəki ərazisində əkinçilik həyatını özündə əks etdirən xeyli sayda folklor örnəyinə rast gəlmək olar. Bu baxımdan, atalar sözü və məsəllər, tapmacalar, bayatılar və s. janrlar üstünlük təşkil edir: «Yer bərk olanda öküz öküzdən görər»; «Yemişin ağırı, qarpızın yüngülü»; «Köhnə arxa gənə su gələr»; «Turpun sıxlığınnan seyrəhliyi yaxşidi»; «Tullana-tullana ehmağın, opbana-opbana bişmağı olar» (79). Bir il əkərlər, Yeddi il biçərlər (yonca) (79). Atası el qocası, Anası yayma xatun. Bacısı el gözəli, Qardaşı toy dəlisi (Tənək ağacı, tənək yarpağı, üzüm, şərab) (79). Biçinçi bafa bağlar, Biçdikcə bafa bağlar. Bir yar vəfasız çıxsa, Kim ona vəfa bağlar? (79) İreyhanı saşdim düzə, Boy verdi, qalxdı dizə. İreyhan boylü qardaş, Niyə gəlmiyisan bizə? (79). Şəki sənətkarlığının yüksək səviyyədə inkişafı, təbii ki, folklorda da öz izlərini buraxmaya bilməzdi. Şəki ərazisində sənətkarlıqla bağlı folklor nümunələri saysız-hesabsızdır. Şəki sənətkarlığı, demək olar ki, bütün folklor janrlarında iz qoymuşdur. Sənətkarlıqla bağlı bənzətmələrə, metaforalara Şəkidən toplanmış bayatılarda tez-tez rast gəlinir: Baxçası barsız adam, Heyvasız, narsız adam. Qileysiz qava bənzər Həmişə yarsız adam (79). Əyağında məsi var, Qızıldan düyməsi var. Qoymur gedəm yanına, Bir zalım nənəsi var (79). Araxçının zəri var, Butası var, zəri var. Xumar baxan gözdərin Yarıma bənzəri var (79). Şəki sənətkarlığının izlərinə ərazidə yayılmış atalar sözləri və tapmacalarda da rast gəlinir: «Şəyird ustasınnan bi barmax uxarı olmalıdı»; «Malını mal olunca, bazarını bazar olsun»; «Gödeyh kişi çəpər yorar (biz)»; «Alıcən quyə düşdü, qulaxları ilişdi (xəncər)» (79). Ərazidən toplanmış lətifələrin də müəyyən bir qisminin mövzusunu sənətkarlıq təşkil edir. Lətifələrin birində oğlunu misgər görmək istəyən ata onu aparıb misgər yanında şəyird qoyur. Usta ataya şəyirdini iki ilə misgər kimi yetişdirməyə söz verir. Ancaq üç gündən sonra evə qayıdan şəyird atasına da misgərliyi «öyrədir»: «Əsli misdi, qoydun kürəyə, oldu isti, döydün, oldu yastı, əydin, tasdı» (8, 248). Digər sənət növləri kimi, ipəkçilik də ərazidən qeydə alınmış folklor örnəklərində dərin iz buraxmışdır. İpəkdən hazırlanmış parça, geyim adlarına əraziyə məxsus folklor nümunələrində tez-tez rast gəlmək mümkündür. Bu baxımdan, bayatı janrı üstün mövqeyə malikdir:
Heyratı dört qat mənəm. Sevdiyimə getməsəm, Bil ki, bimürvət mənəm (79). Suya gedəyh ikimiz, Güləvatın yükümüz. Şahmır döşəyh, gül yasdıx, Yatıf qalax ikimiz (79). İpəkçiliklə əlaqədar yaradılmış tapmacaların böyük əksəriyyətinin açması baramaqurdudur. Bu tapmacalar Şəkidə daha aktiv şəkildə işlənir: Bir quşum var alacə. Getdi, qondu ağacə. Özünə bi öy tihdi, Nə qapı qoydü, nə bacə (79). Çay aşağı işim var, Zəryalda gümüşüm var. Müşəbağlı otaxda Gözü bağlı quşum var (79). Öz qavrını özü qazar (79). Yuxarıda verilmiş hər üç tapmacanın açması baramaqurdudur. Bölgədə ipəkçiliyi özündə əks etdirən digər folklor janrları ilə də tez-tez rastlaşmaq mümkündür. Ticarətlə bağlı folklor nümunələri də elə ticarətin özünün yarandığı vaxtdan formalaşmağa başlamışdır. Orta əsrlərdən üzü bəri Şəkidə ticarətin qüdrətli inkişafı, təbii ki, folklordan da yan keçməmişdir. Şəki folklorunun elə bir janrı yoxdur ki, orada ticarət əhvali-ruhiyyəsi öz izini qoymamış olsun. Bu baxımdan, atalar sözləri üstün mövqeyə malikdir: «Bir qəpəyi xaşdamaxdan ötəri 100 qəpəyhlik hağıl lazımdı»; «Qəpəyh qəpəyə sökənər»; «Malını mal olunca, bazarını bazar olsun»; «Alveri pul eliyər, davanı qılınc»; «Nalınıı almamış mıxınıı çaxma»; «Dos məni alverdə görsün»; «Aldım qoz, satdım qoz. Manıa da qaldı toz» (79). Şəkidən qeydə alınmış bayatıların, tapmacaların bir qismində Şəkinin ticarət həyatını müəyyən qədər əks etdirən lövhələrə rast gəlmək mümkündür: Şəkidən karvan gedir, Önündə sarvan gedir. İntizar gözdərimnən Gecə-gündüz qan gedir (79). Haydabanı, huydabanı, Altı ayağı, iki davanı (tərəzi) (79). İki tatar, biri yatar (tərəzi) (79). Şəkidən toplanmış lətifələrin də xeyli hissəsinin mövzusunu ticarət təşkil edir. Aşağıdakı lətifələr ticarət əhval-ruhiyyəsini əks etdirmək baxımından gözəl nümunələrdir: «Hacı dayıdan uşaqlarına necə peşə öyrətməsini soruşduqda o deyir: «Çağanın qulağına pulu yaxınlaşdırıf şıqqıldadıram. Əyər uşaq başını pula tərəf çöörürsə, dimax onnan yaxşı tacir çıxasıdı, yox, əyər başını tərpətməsə, başqa sənətə gediciyh» (8, 224); «Hacı dayı, alverçini hansı cəhətinə görə qiymətləndirirlər», – deyə soruşduqda Hacı dayı deyir: «Mayasız qazanc götürmax başarığına görə» (8, 225). Yüklə 2,4 Mb. Dostları ilə paylaş:
|